Fjölrit RALA - 15.01.2001, Qupperneq 8

INNGANGUR
Af lúpínum fmnast liðlega 200 villtar tegundir. Þær eiga sér tvö meginútbreiðslu-
svæði, sem eru Suður- og Norður-Ameríka annars vegar og lönd umhverfís Mið-
jarðarhaf hins vegar (Gross 1986, Gladstones 1998). Mikill meirihluti tegundanna er í
Ameríku því aðeins 12 tegundir vaxa austanhafs. Alaskalúpína (Lupinus nootkatensis)
er sú lúpínutegund sem teygir útbreiðslu sína einna lengst til norðurs, en hún vex
meðfram Kyrrahafsströndinni, ffá suðurhluta Bresku-Kólumbíu í Kanada norður til
suðurhluta Alaska og út eftir Aleutin-eyjaklasanum, allt til Attu-eyjar sem liggur þar
vestast. Heimskautalúpína (Lupinus arcticus) hefur norðlægari útbreiðslu en hún
finnst allt norður á íshafsströnd Alaska (Dunn og Gillett 1966).
í heimkynnum sínum finnst alaskalúpína einkum með skógaijöðrum í bratt-
lendi og skriðum og á áreyrum og malarkömbum við sjó. Hún er fyrst og ffemst
strand- og eyjaplantna, en vex þó sums staðar nokkuð inn til landsins (Dunn og Gillett
1966, Hultén 1968). Líklegt er að samkeppni við annan gróður, svo sem hávaxnari
runna og tijátegundir, takmarki útbreiðslu lúpínunnar við þetta búsvæði, sem ein-
kennist af tíðu raski og umróti.
í lok 18. aldar barst alaskalúpína til Englands þar sem hún varð vinsæl skraut-
jurt í görðum. Keppti hún um hylli við aðra norður-ameríska lúpínu (Lupinus
perennis) sem menn höfðu flutt meira en öld áður yfír hafið og tekið að rækta.
Alaskalúpína barst til Norðurlanda þegar kom ffam á 19. öld og er líklegt að það hafi
verið ffá Englandi. Heimildir eru um ræktun hennar í görðum í sænsku Smálöndunum
þar sem hún dreifðist sumstaðar út í óræktarland og finnst enn í raski meðffam jám-
brautarlínum og í eyðibyggðum. I Noregi var hún líka ræktuð til skrauts á þessum
tíma. Þar var hún ennffemur notuð til að græða upp gijótfláa meðfram jámbrautum
(Karlsson 1981, Fremstad og Siegel 2000).
Elstu heimildir um alaskalúpínu hér á landi em ffá árinu 1885 en þá sáði
Georg Schierbeck landlæknir til hennar. Hann var helsti hvatamaður að stofnun Garð-
yrkjufélags íslands og gerði tilraunir með ræktun fjölmargra erlendra plantna á því 11
ára skeiði sem hann bjó hér (Jóhann Pálsson 1997, Sigríður Hjartar 1997). Það er lík-
legt að honum hafi borist alaskalúpína hingað ffá ræktendum í Noregi eða Svíþjóð, en
á sama tíma var hann með í prófun 14 aðrar lúpínutegundir ættaðar ffá Ameríku og
Evrópu (Schierbeck 1896). Heimildir em einnig um ræktun alaskalúpínu í Gróðrar-
stöðinni í Reykjavík árið 1910 (Einar Helgason 1911). Þrátt fyrir að vel gengi að
rækta alaskalúpínu virðast þessar tilraunir ekki hafa vakið mikinn áhuga á tegundinni.
Líkur em þó á að plöntur af þessum gamla stofni hafi viðhaldist og verið ræktaðar í
görðum í Reykjavík (Jóhann Pálsson 1997).
Haustið 1945 kom Hákon Bjamason skógræktarstjóri með svolítið af fræi og
nokkrar rætur af alaskalúpínu til landsins. Hann hafði tekið þetta á strönd College-
fjarðar i Alaska er hann var þar við söfnun tijáffæs (Hákon Bjamason 1946, 1981).
Segja má að Hákon hafi fyrstur manna komið auga á hvað í plöntunni bjó til upp-
græðslu gróðurvana lands. Hann stóð fyrir því að hún var flutt á ýmis svæði, einkum í
girðingar Skógræktar ríkisins, og reynd við ólík skilyrði. Vakti hann áhuga annarra á
tegundinni. Af þessum efniviði Hákonar er komin lúpina sú sem breiðst hefur ört út
hér á landi á undanfomum áratugum.
Talsverð þáttaskil urðu í sögu alaskalúpínu hér á landi árið 1976 þegar hafnar
vom rannsóknir á tegundinni á Rannsóknastofnun landbúnaðarins (Andrés Amalds
1979, 1980, 1988). Þar var lagður gmnnur að ræktun og nýtingu lúpínunnar. Vorið
1986 var henni í fyrsta sinn sáð í ffæakur á Stórólfsvöllum í Rangárvallasýslu í sam-
vinnu Landgræðslu ríkisins og Rannsóknastofnunar landbúnaðarins. Akurinn, sem var
12 ha að stærð, fór að gefa ffæ haustið 1988 og nam uppskeran liðlega einu tonni (Jón
6