Sjómannadagsblaðið - 07.06.2020, Blaðsíða 50

50 s j ó m a n n a d a g s b l a ð i ð j ú n í 2 0 2 0
Á rið 1940 er merkisár í sögu íslenskra sjómanna – senni-lega það merkasta síðan land byggðist,“ skrifar Jón E.
Bergsveinsson, erindreki Slysavarna-
félagsins, í grein í Sjómannablaðinu
Víkingi í ársbyrjun 1941. Fyrir þessari
skoðun færir hann góð rök í grein
sinni og mætti leiða að því líkur að
fullyrðingin standi enn.
Fyrir 80 árum geisaði seinni
heimsstyrjöldin og mikil óvissa
ríkti um framtíðina. Skipalestir sem
færðu birgðir milli Bandaríkjanna og
Evrópu voru undir stöðugum árásum
Þjóðverja og líklega hefur aldrei verið
hættulegra að stunda sjó en á þessum
tímum. Íslendingar fóru enda ekki
varhluta af mannfalli í stríðinu.
Fiskað þrátt fyrir stríð
Fram kemur á Vísindavef Háskóla
Íslands að vitað sé með vissu um 159
Íslendinga sem látið hafi lífið vegna
ófriðarins með einum eða öðrum
hætti. Talan kunni þó að vera hærri.
„Af þeim fórust 130 vegna árása
kafbáta og flugvéla á skip og þrír af
völdum tundurdufls. Þá létust 20
manns vegna ásiglinga sem rekja má
til varúðarráðstafana sem viðhafðar
voru vegna ófriðarins og sex manns
dóu af ýmsum orsökum af völdum
styrjaldarinnar. Að auki má nefna
að veruleg óvissa ríkir um hvort 70
manns sem fórust á skipsfjöl hafi dáið
af völdum stríðsins svo að allt að 229
Íslendingar kunna að hafa farist af
styrjaldarorsökum,“ segir þar.
Sjórinn var samt sóttur og verð
fyrir fisk var hátt á þessum tímum,
enda skortur á sjávarafurðum á
Bretlandseyjum. Íslenskar útgerðir
reyndu að halda skipum sínum í
rekstri eins og kostur var og voru
Íslendingar því oft í hringiðum átaka
á hafi úti. Þar létu þeir ekki heldur sitt
eftir liggja, því eins og Jón E. Bergs-
veinsson greinir frá í samantekt sinni
björguðu íslenskir sjómenn 1.093
erlendum mönnum frá drukknun á
árinu 1940. Hann tekur fram að þeir
hafi verið „frá að minnsta kosti 18
þjóðflokkum“ og með þessu hafi verið
varpað „birtu og yl yfir fjölda mörg
erlend heimili“ sem að öðrum kosti
hefðu nú haldið jólin það ár „í dimmu
sorgar og saknaðar“.
Í samantekt Slysavarnafélagsins
kemur fram að alls hafi 1.118 verið
bjargað úr sjó þetta ár. Íslendingarnir
25 sem bjargað var eru rúm 2,2
prósent allra sem var bjargað.
Tvö atvik vega þyngst
Þegar horft er til fjölda þeirra sem
bjargað var í stökum aðgerðum þetta
örlagaríka ár standa tvö tilvik upp
úr. Annars vegar er það 16. júní þegar
skipshöfnin á togaranum Skallagrími
bjargaði 353 sem verið höfðu á
HMS Andania, sem sökkt var með
tundurskeyti á hafinu milli Íslands og
Bretlands. Og hins vegar 16. septem-
ber, þegar tvö íslensk skip, Arinbjörn
hersir og Snorri goði, björguðu um
400 manns af franska flutningaskip-
inu Aska, en það sökk á Írlandshafi
eftir árás þýskrar flugvélar.
Í Víkingi bendir Jón á að með björg-
unarstörfum sínum hafi íslenskir
af 1.118 sem bjargað var úr sjó á árinu 1940 voru 1.093 af erlendum skipum sem orðið höfðu fyrir árásum í stríðinu
eða lent í öðrum hrakningum. af útlendingunum var tveimur þriðju bjargað eftir árásir á tvö skip, andania um
miðjan júní og aska um miðjan september. Öðru grandaði kafbátur Þjóðverja og herflugvél hinu.
80 ár frá merkum
björgunarafrekum
Björgun af brennandi skipi
n Gufuskipið Aska, sem var breskt en sigldi undir frönsku flaggi, var 8.323
smálestir, rúmir 135 metrar á lengd. Líkt og Andania var skipið farþegaskip
sem notað var til herflutninga í stríðinu, en á vefnum Wrecksite er frá því
greint að í síðustu siglingu sinni hafi skipið flutt 350 franska hermenn, 50
breska, níu farþega og 600 tonn af kakói. Í áhöfn voru 184. Þýskar herflugvél-
ar gerðu árás á skipið á Írlandshafi um hálfþrjú eftir hádegi 16. september 1940,
en vegna þess hve hraðskreitt það var var það ekki í skipalest. Tvær stórar
sprengjur hittu vélarúmið og lést þar strax hluti áhafnarinnar og eldur kviknaði
í skipinu. Tólf létust í loftárásinni að því er Wrecksite greinir frá, en á vef Naval
History Net segir að ellefu hafi farist úr áhöfninni og 19 hermenn.
Önnur sprengja hitti stýrishúsið og var skipið þar með orðið eitt eldhaf.
Þegar þarna var komið forðuðu sér frá borði allir sem gátu, en nálæg skip
aðstoðuðu. Þar voru að minnsta kosti tvö herskip og svo íslensku togararnir
Arinbjörn hersir og Snorri goði. Brennandi skipið rak svo í átt að landi, þar sem
það svo sökk á fimm til tíu metra dýpi. Morgunblaðið fjallar um björgunarafrek
íslensku togaranna 20. september 1940 og lýsir því hvernig þeir hafi orðið
fyrstir til að taka þátt í að „bjarga hundruðum hermanna af brennandi og
sökkvandi skipi“.
Haft er eftir Magnúsi Runólfssyni, sem var skipstjóri á Snorra goða í þessari
ferð, að þeir hafi verið á heimleið um nótt þegar vart varð við stórt skip á
siglingu nálægt. „Flugvél steypti sér úr háalofti yfir skipið og lét falla sprengju
er hitti það. Ekki höfðum við séð til ferða flugvélarinnar fyrri en hún steypti sér
yfir skip þetta. Síðan beindu flugmenn fluginu til okkar og flaug vélin tvo hringi
rétt yfir siglutoppa skips okkar og hvarf því næst út í myrkrið,“ segir hann.
„Skipið sem fyrir sprengjunni varð, stóð í björtu báli miðskips. Sigldum við
rakleitt þangað til þess að bjarga skipverjum. Eins gerði Arinbjörn hersir.“
Verkaskipti urðu milli íslensku skipanna. Arinbjörn sigldi til björgunarbáta
og fleka sem skipverjar höfðu komist í og bjargaði mönnunum eftir því sem
til þeirra náðist. „En sakir elda í skipinu voru þar margir björgunarbátar, sem
ekki hafði tekist að koma á flot. Fjöldi manna hékk í köðlum og kaðalstigum
utan á skipinu og gáfu frá sér neyðaróp. Við settum út björgunarbát okkar, það
er vélbátur. Var honum lagt að hinu brennandi skipi og fólkið tínt upp í hann,“
lýsir Magnús, en á björgunarbátnum voru fjórir skipverjar af Snorra goða. „Þeir
skiptust á að fara þessar ferðir. Þeir höfðu alls farið átta björgunarferðir þegar
tundurspillir og dráttarbátur kom á vettvang.“ Þegar Morgunblaðið ræddi við
Magnús hafði hann ekki tölu á því hve mörgum þeir björguðu. „En þeir voru
18 í bátnum eitt sinn er ég taldi þá. Við áætluðum að við hefðum náð nokkuð
á þriðja hundrað manns. En Arinbjörn bjargaði úr bátunum nokkuð á annað
hundrað manns.“ Samtals björguðu togararnir 400 manns.
Kafbátur elti skipið í þrjá daga
n Frá því er greint í dagblaðinu Vísi 27. júní 1940 að þegar
áhöfninni á Andania var bjargað hafi það verið mesta
björgunarafrek sem unnið hafi verið af hálfu Íslendinga.
Fyrra stórafrekið var þegar áhöfninni á þýska skipinu Bahia
Blanca, sem fórst í ís undan Vestfjörðum, var bjargað í byrj-
un ársins. Andania var upphaflega farþegaskip, gufuknúið,
13.950 smálestir, smíðað 1922. Það var yfirtekið af breska
sjóhernum, búið vopnum og notað til flutninga.
Þýskur U-A kafbátur sökkti Andania, en hann hafði elt
skipið í um þrjá daga, að því er greint er frá á vefnum Uboat.
net, þar sem fjallað er um afdrif ýmissa skipa í stríðinu.
Þar kemur fram að kafbáturinn hafi komið auga á skipið
síðdegis 13. júní í mikilli rigningu. „Kafbáturinn hóf að elta
skipið en týndi því nokkrum sinnum vegna lélegs skyggnis,
myrkurs og af því að skipið skipti stöðugt um stefnu á
ferð sinni,“ segir þar. Haft er eftir úr skrám Þjóðverja að
þremur tundurskeytum hafi verið skotið að skipinu laust
eftir hádegi 14. júní, en þau ekki hitt skipið. Um borð varð
enginn var við neitt. Sólarhring síðar sá kafbáturinn skipið
aftur og lét til skarar skríða kl. 00.29 16. júní. Að þessu
sinni urðu menn um borð varir við kafbátinn og skutu í
áttina að honum úr öllum byssum en hittu ekki sökum
myrkurs. Á þessum tíma var þó frá því greint í umfjöllun að
skipið hefði líklega hitt kafbátinn, en þær fréttir kunna að
hafa litast af vilja til þess að efla hug manna í baráttunni við
Þjóðverja. Vísir ræddi við Guðmund Sveinsson, skipstjóra
á Skallagrími, fyrir umfjöllunina í blaðinu nokkrum dögum
síðar og vildi hann þá lítið láta yfir afreki sínu og áhafnar-
innar. Þar segir að honum hafi fundist það „innifalið í
dagsverkinu og óþarfi að vera að skrifa langar blaðagreinar
um það“.
Guðmundur fer engu að síður yfir það hvernig björgunin
kom til, en skipið var á útleið þegar það átti í samskiptum
við skip sem greindi frá því að líklega hefði breskt skip
orðið fyrir kafbátsárás 40 til 50 mílur vestur af þeim stað
sem þeir voru staddir. „Vorum við beðnir að halda á vett-
vang til þess að reyna að bjarga skipshöfninni, ef því yrði
við komið. Mun skipið, sem talaði við okkur, ekki hafa þótt
óhætt fyrir sig að fara þangað, vegna kafbátahættunnar,
en auðvitað gat þetta verið alveg jafn hættulegt fyrir okkur.
En hinsvegar gátum við ekki neitað að verða við þessari
hjálparbeiðni, snerum við og komum að hinu sökkvandi
skipi eftir um fimm klukkustunda siglingu,“ segir Guð-
mundur í blaðinu. Raunar herma heimildir að fleiri skip hafi
verið nærri, svo sem HMS Derbyshire, en þau hafi ekki mátt
hætta á björgun meðan grunur lék á að kafbátur væri nærri.
Guðmundur segir að skipstjórinn á Andania hafi ekki kvaðst
mega yfirgefa skip sitt meðan það væri enn ofansjávar. „En
það sökk smám saman og var horfið um klukkan sjö um
kvöldið.“ Allir skipverjar komust í báta, sem voru fjórtán,
en af þeim voru tveir „allsærðir“ og á sjúkrabörum. „Þegar
allir voru komnir um borð hjá okkur og haldið var af stað,
fór veðrið að versna, hvessti af suðvestan. Var Bretunum
komið fyrir hvar sem var, jafnvel í kolaboxunum og á öllum
hugsanlegum stöðum öðrum — jafnvel inni í skápum,“
lýsir Guðmundur. Bretarnir voru um borð í Skallagrími í 36
klukkustundir, en allan þann tíma var ekki hægt að elda
neinn mat, aðeins hægt að hita te og kaffi. „En bresku
sjómennirnir höfðu kex í fórum sinum, sem verið höfðu í
skipsbátunum svo að enginn þurfti að svelta.“ Þegar veðrið
batnaði var Bretunum komið yfir í tundurspillinn HMS
Forester, en Skallagrímur hélt för sinni áfram til Hull.
Um haustið barst svo skipstjóra og áhöfn á Skallagrími
viðurkenning að utan, þrettán falleg áletruð sígarettuveski
úr silfri, auk þess sem skipstjórinn fékk gullúr. „Gjafir
þessar eru hinar vönduðustu, enda keyptar hjá hinu þekkta
firma Mappin & Webb, London,“ segir í umfjöllun Alþýðu-
blaðsins 21. september 1940. Í lok ársins var Guðmundi
Sveinssyni, skipstjóra á Skallagrími, jafnframt veitt breska
MBE-orðan fyrir björgun sjóliðanna á Andania.
sjómenn lagt meira og stærra innlegg
til íslenskra utanríkismála en nokkur
önnur stétt landsmanna.
Aðgerðir sem skiptu máli
„Með björgunarstörfum sínum hafa
þeir að verulegu leyti létt undir með
störfum íslenskra stjórnarvalda við
samningagerðir þær, er ríkisstjórnin
og hennar menn hafa með höndum
fyrir landsins hönd og koma til
með að hafa í náinni framtíð. Hvert
einstakt björgunarafrek er meira
virði en hver einstök ræða, sem flutt
hefur verið eða flutt kann að verða í
samninganefndum og veisluhöldum
stjórnmálamannanna.“ Miklum
verðmætum hafi einnig verið bjargað
fyrir þessar erlendu þjóðir í skipum
og dýrmætum förmum þótt það
væri lítilfjörlegt í samanburði við
mannslífin.
„Við Íslendingar eigum nú miklu
fleiri vini erlendis, en vér áttum fyrir
ári síðan. Þessir vinir munu leggja
landi voru og þjóð mikilsvert liðsinni
þegar á þarf að halda og á ýmsan
hátt vera fúsir til að létta störf þeirra
manna, er með utanríkismál vor fara,“
segir hann jafnframt. Þá hafi íslenskir
sjómenn líka lagt landi sínu lið með
verðmætaöflun úr hafi, sem nægt hafi
að miklu leyti til að losa þjóðina úr
skuldaviðjum. – óká
Mynd/nHHC
Mynd/nHHC