Morgunblaðið - 26.10.2020, Page 16

16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 26. OKTÓBER 2020
Smiðjuvegi 9 · 200 Kópavogi
Sími 535 4300 · axis.is
Vandaðar íslenskar innréttingar
Pike Ward (1856-
1937) var fiski-
kaupmaður frá Devon
á Suðvestur-Englandi.
Hann fæddist í fiski-
bænum Teignmouth
sem liggur við mynni
árinnar Teign, u.þ.b. 19
km suður af borginni
Exeter. Íbúar
Teignmouth eru í dag
rúmlega 15.000 talsins.
Pike Ward var veittur
stórriddarakross hinn-
ar íslensku fálkaorðu
árið 1936, til við-
urkenningar fyrir framlag sitt við
eflingu á fiskiðnaði og þar af leiðandi
efnahag Íslands um áratugaskeið,
eða allt frá 1893 til 1915. Viðvera
hans á Íslandi var yfirleitt frá vori til
hausts ár hvert, á þessu tuttugu og
tveggja ára tímabili, og vegna aðdá-
unar hans á landi og þjóð var það
hans einlægur vilji að tala íslensku
eftir því sem best hann gat.
Nýjung í fiskverkun
Pike Ward var frumkvöðull á
ýmsum sviðum hér á landi, og vildi
hann aðstoða við frelsisbaráttuna
sem var öflug um þessar mundir.
Eignaðist hann marga góða vini hér
á Íslandi á þessum árum. Þá vissi
hann að ef hann gæti skipt milliliða-
laust við íslenska sjómenn gætu
bæði hann og þeir hagnast betur á
viðskiptunum. Hann hafði bundist
vináttuböndum við ljósmyndarann
og bóksalann Sigfús Eymundsson í
Reykjavík, og strax árið 1893 reyndi
hann að eiga viðskipti við fiskimenn
á Akranesi með Sigfús sem milli-
göngumann. Kaupmenn í Reykjavík
reyndu að hafa áhrif á þessi viðskipti
og réðu sjómönnum á Akranesi frá
þessum viðskiptum; en tilboð Pikes
Wards um kaup á undirmálsfiski var
of gott til að hafna því, enda gafst til-
raunin vel og var viðhöfð víða um
land eftir þessa frumraun á Akra-
nesi. Fiskviðskipti Wards jukust og
voru síðar bundin nokkrum stöðum
svo sem Ísafirði, Akureyri, Húsavík,
Bakkafirði, Vopnafirði, Seyðisfirði,
Egilsstöðum, Eskifirði og Berufirði,
auk Reykjavíkur og Hafnarfjarðar.
Nýir greiðsluhættir
Þar sem hvergi voru vegir milli
héraða á þessum árum ferðaðist
Ward milli staða á hestum eða minni
bátum. Hvar sem hann eða umboðs-
menn hans komu setti hann skilyrði
um hvernig fiskurinn skyldi vera,
hve stór og hvernig verkaður. Hann
vildi aðeins smáfisk
(undir 30 cm langan),
þ.e. bútung, sem var
saltaður, óflattur.
Hér var um að ræða
smáfisk sem var salt-
aður með gæðasalti í
10 daga, síðan þveg-
inn, pressaður og létt-
þurrkaður utanhúss.
Ward kenndi mönn-
um réttu handtökin,
en þessi fiskur varð
síðar þekktur á er-
lendum mörkuðum
sem „Wardfiskur“.
Þetta var ný fram-
leiðsla fyrir nýjan
markað, nokkuð sem
ekki var stjórnað af dönskum kaup-
mönnum, og það sem meira var;
greiðslan fór öll fram með peningum
en ekki vöruskiptum eins og áður
hafði viðgengist. Um þessi peninga-
viðskipti má nefna sem dæmi að þeg-
ar bankinn í Reykjavík varð uppi-
skroppa með danska mynt árið 1896,
þá greiddi Ward með gulli, og frá og
með því ári var hann jafnan með gull
með sér í leðurpoka á ferðum sínum,
eða allt þar til Íslandsbanki hóf út-
gáfu bankaseðla árið 1904.
Aukinn útflutningur
Um miðja 19. öld voru aðeins um
30 tonn flutt út af íslenskum saltfiski
til Bretlands ár hvert, en árið 1906
keypti Ward einn u.þ.b. 500 tonn á
ári, og hann var ekki sá eini á Bret-
landi, heldur flutti skoska félagið Co-
peland & Berrie töluvert magn af
fiski til Bretlands og greiddu þeir
einnig með peningum. Ekki þarf að
taka fram hve miklar framfarir voru
hér á ferðinni frá því sem áður var.
Þessi árangur á Akranesi varð til
þess að Pike Ward hætti ekki aðeins
við heimferðina til Englands, heldur
ílentist hér og byrjaði á miklum fiski-
kaupum sem hann hélt áfram lengi
síðan í Hafnarfirði og víðar.
Talandi um Hafnarfjörð, þá má
geta þess að Pike Ward varð fyrstur
einstaklinga til að gera út togara frá
íslenskri höfn, þ.e. togarann UT-
OPIA frá Hafnarfirði. Sú útgerð var
áhættuspil sem af ýmsum ástæðum
bar ekki árangur, og var þeirri út-
gerð því sjálfhætt. Skömmu síðar,
þ.e. 1905, kom fyrsti íslenski tog-
arinn, COOT, en hann var einnig
gerður út frá Hafnarfirði.
Saga Akraness og Ólafur B.
Björnsson
Ólafur B. Björnsson, ritari sögu
Akraness, getur atburða þessara að
nokkru í fyrra bindi sínu í Sögu
Akraness árið 1957 og segir m.a.:
„Hér á Akranesi mun verkun og
hirðing aflans yfir höfuð hafa verið
eins og í öðrum verstöðvum á hverj-
um tíma. Þó má til gamans segja hér
frá einu atviki, þar sem Akurnes-
ingar ásamt einum útlendum manni
urðu frumkvöðlar að nokkurri nýj-
ung í saltfiskverkuninni, sem reynd-
ist haldgóð og happadrjúg, og hefur
haldist meira og minna æ síðan fram
að síðasta stríði. Vorið 1893 kom
hingað til lands enskur maður, Pike
Ward. Erindi hans var að gera hér
mikil kaup á undirmálsfiski (labra)
og fá menn til að taka upp þessa ný-
breytni í verkun. Fyrst átti hann tal
um þetta við Reykvíkinga, en fékk
þar daufar undirtektir. Menn höfðu
yfirleitt litla trú á því að hálfþurrk-
aður smáfiskur mundi leggja undir
sig heimsmarkaðinn, og þá enn síður
að slík verslun yrði til frambúðar.
Ekki virðist heldur sem kaupmenn
hafi haft neinar óskir í þessa átt.
Ward vildi þó ekki gefast upp við
þetta áform sitt fyrr en í fulla hnef-
ana, svo viss var hann um ágæti
þessarar nýju verkunaraðferðar.
Þegar hann var því búinn að fá
hryggbrot hjá Reykvíkingum fór
hann upp á Akranes til þess að eiga
tal við útgerðarmenn þar um þessa
verslun. Boðaði hann til fundar í
þessu skyni og komu þar margir for-
menn. En fundurinn bar engan ár-
angur, og var Ward mjög gramur yf-
ir þessum leikslokum. Hann sagðist
með engu móti skilja þennan þráa og
skilningsleysi, þar sem vitað væri að
kaupmenn greiddu þennan fisk litlu
verði og vildu helst ekki kaupa hann.
Hér var líka um mikinn herslumun
að ræða frá glerhörkuversluninni til
„Spaníólans“. Nú var Ward ákveðinn
að hætta við frekari tilraunir í þessu
máli, og tókst á hendur skemmtiferð
austur að Geysi, meðan hann beið
eftir skipsferð heim.
Eftir þennan fund hafa Akurnes-
ingar vaknað í þessu máli og séð sig
um hönd, því þeir sendu menn gagn-
gert suður til þess að sitja fyrir
Ward er hann kæmi úr austanför-
inni. Aðalsendimaðurinn var Níels
Magnússon í Lambhúsum, sem kom
með þau skilaboð frá Akurnesingum,
að flestir þeirra myndu selja honum
smáfiskinn og verka hann eftir hans
eigin fyrirsögn. Þetta varð til þess að
Ward hætti ekki aðeins við heimferð-
ina, heldur ílentist hér og byrjaði á
miklum fiskkaupum, sem hann hélt
áfram lengi síðan í Hafnarfirði. Þar
gerði hann og síðar út lítinn togara.
Frumkvæði Wards, með endanlegri
aðstoð Akurnesinga (um þessa nýju
verkunaraðferð á smáum illselj-
anlegum fiski), varð þannig vel þegin
og kom Íslendingum í heild sinni að
miklu gagni og markar spor í ís-
lenskri fisksölustarfsemi. Verkun
þessi var kennd við Ward og kölluð
„Wardfiskur“ eða „Wardverkun“.
Þetta var smáfiskur frá 10-16“. Hann
var ekki flattur afturúr, heldur skor-
ið út úr fyrir aftan gotrauf. Þessi
fiskur var aðeins „visaður“ (þ.e. sig-
inn).“
Ljósmyndir Pikes Wards,
safngripasöfnun og sögubrot
(dagbækur)
Ward var einnig áhugaljósmynd-
ari og tók myndir af daglegu lífi á fá-
förnum slóðum áður en Íslendingar
hófu almennt að taka myndir. Í því
felst sérstaða mynda hans. Heild-
arsafn ljósmynda Wards frá Íslandi,
bæði í úrklippubókunum, albúmi og
lausum stereóskópmyndum, telur
rúmlega 1.500 myndir. Langdvalir
Wards hér á landi leiddu til þess að
hann hóf að safna margvíslegum
gripum sem voru einkennandi fyrir
Ísland. Alls eru nú 379 gripir úr hans
eigu í vörslu Þjóðminjasafns Íslands,
og var úrval ljósmynda, úrklippa og
gripa úr fórum Pikes Wards til sýnis
í myndasal safnsins í lok síðasta árs.
M.a. voru þarna ljósmyndir sem
teknar voru á Akranesi árið 1893, og
mega þær teljast einstakar.
Sýning á myndum og gripum
Wards var einnig haldin í Teignmo-
uth á vegum Íslendinga árið 2017 til
heiðurs þessum Íslandsvini. Einnig
var gefin út bókin „The Adventures
of Pike Ward“ árið 2018, en sú dag-
bók snerist aðallega um Ísland, eins
og raunar allt hans líf gerði.
Heimildir: The Icelandic Adventures of
Pike Ward. Saga Akraness eftir Ólaf B.
Björnsson, Þjóðminjasafn Íslands, Ljós-
myndasafn Akraness o.fl.
Eftir Ásmund
Ólafsson
» Frumkvöðull í fisk-
verkun og ljós-
myndun á Íslandi.
Ásmundur Ólafsson
Höfundur er fv. framkvæmdastjóri
Dvalarheimilisins Höfða á Akranesi.
Íslandsvinurinn
Pike Ward
Fyrsti vitinn á Akranesi. Hér er einstök ljósmynd sem Pike Ward tók á sínu fyrsta ári á Íslandi, 1893, þ.e. þegar
hann var að hefja fiskikaup sín af Akurnesingum. Á þessum teig eða hæð var reistur staur, 20 álna langur, og á
hann var sett lugt sem í var 14 línu brennari; þetta var árið 1891. Líklega hefur verið spegill í ljóskerinu til að auka
ljósmálið. Lugtin var dregin upp og niður. Á henni var kveikt þegar dimma tók og höfðu sjómenn mikil og góð not
af henni. Þessi viti stóð þar til „Gamli vitinn“ á Suðurflösinni var tekinn í gagnið árið 1918. Þessi tegund vita gekk
undir nafninu vörðuviti eða fiskimannaviti. Bærinn á myndinni, Teigakot, var síðasti uppistandandi torfbærinn á
Akranesi, rifinn 1943. Þessa býlis er getið í heimildum frá 17. öld.
Þessa mynd tók Pike Ward af bænum Heimaskaga í Steinsvör. Bátar í fjöru.
Árar, mastur og segl upp við grjóthlaðinn vegg við enda kartöflugarðsins
framan við bæinn. Þvottur hefur verið lagður til þerris á grindverkið.