Morgunblaðið - 26.10.2020, Page 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 26. OKTÓBER 2020
AF BÓKMENNTUM
Silja Björk Huldudóttir
silja@mbl.is
Alls eru fjórtán bækur á níu norræn-
um tungumálum tilnefndar til
Barna- og unglingabókmenntaverð-
launa Norðurlandaráðs í ár. Verð-
laun Norðurlandaráðs verða afhent í
fimm flokkum í sérstökum sjón-
varpsþætti sem sýndur er á Norður-
löndunum annað kvöld, þar á meðal
á RÚV. Í blaðinu síðasta laugardag
var sjónum beint að framlagi Finna,
Norðmanna, Sama og Svía. Í dag er
komið að framlagi Álendinga, Dana,
Færeyinga, Grænlendinga og
Íslendinga. Rýnir las tilnefndu bæk-
urnar á frummálinu nema annað sé
tekið fram.
Jólin snúast um að gleðja aðra
Myndabókin Orpilissat
nunarsuarmi kusanarnersaat
(Heimsins fegursta jólatré) eftir
Juaaka Lyberth er framlag Græn-
lendinga í ár. Rýnir las bókina í
danskri þýðingu höfundar í sam-
vinnu við Niels Henrik Lynge. Bókin
gerist í aðdraganda jóla og skiptist í
24 kafla svo
nota má hana
sem jóladaga-
tal og lesa einn
kafla á dag.
Sögusviðið er
bærinn Uum-
mannaq á
Grænlandi þar
sem nýlendu-
herrann Hammeken hefur ákveðið
að panta engin jólatré fyrir bæinn
þetta árið, bæjarbúum til mikillar
armæðu. Drengurinn Kunuk einset-
ur sér að bjarga jólunum og þarf til
þess hjálp jólaálfanna sem hann einn
sér og trúir á. Við sögu koma einnig
ófyrirleitin tröll sem er meinilla við
allt þetta jólastand. Allt fer þó vel að
lokum og sögupersónum lærist að
jólin snúast fyrst og fremst um að
gleðja aðra. Nýlenduherranum verð-
ur líka ljóst að það bætir ekki eigin
vanlíðan að koma illa fram við aðra.
Myndlýsingar Maju-Lisu Kehlet eru
lifandi og bæta miklu við lesturinn.
Heillandi myndheimur
Færeyingar tilnefna myndabók-
ina Loftar tú mær? (Grípur þú mig?)
eftir Rakel Helmsdal sem rýnir las í
danskri þýðingu höfundar. Þetta er í
fjórða sinn sem Helmsdal er tilnefnd
til verðlaunanna, en tvisvar hefur
hún verið tilnefnd fyrir hönd Fær-
eyinga og tvisvar fyrir hönd Íslend-
inga, enda er
hún meðhöf-
undur að
Skrímsla-
bókunum ást-
sælu. Loftar
tú mær? er
ein af nokkr-
um bókum
þetta árið
sem gera
sorg við missi ástvinar eða náins ætt-
ingja að umfjöllunarefni. Bókin
skiptist í fjóra kafla. Fyrstu þrír
kaflarnir gerast samtímis og eru
sagðir út frá sjónarhorni þriggja
systkina þar sem byrjað er á þeim
yngsta og endað á þeim elsta. Eftir
því sem fram vindur kemur í ljós að
börnin hafa nýverið misst langömmu
sína og takast þau á við sorgina með
ólíkum hætti út frá aldri og þroska. Í
lokakaflanum ræða systkinin saman
um dauðann og velta fyrir sér hvort
langamman bíði þeirra hjá stjörn-
unum og eins hvort hægt sé að heim-
sækja hana þangað.
Loftar tú mær? er einstaklega fal-
leg bók um vandmeðfarið efni.
Myndheimurinn sem Helmsdal
skapar er heillandi, en hún blandar
saman ljósmyndum af brúðum og
teiknuðum bakgrunni. Persónur
bókarinnar eru melankólískar furðu-
verur sem minna um margt á mann-
eskjur, en eru samt ekki raunsæjar.
Litadýrð myndheimsins skapar gott
mótvægi við þungt umfjöllunarefnið.
Mikilvægi samvinnunnar
Unglingabókin Segraren (Sigur-
vegarinn) eftir Karin Erlandsson er
framlag Álendinga í ár. Um er að
ræða fjórða og síðasta hlutann í
bókaflokknum Legenden om ögon-
stenen (Goðsögnin um augasteininn)
sem hófst með Pärlfiskaren (Perlu-
kafarinn) sem tilnefnd var til sömu
verðlauna 2018. Í
þessum lokakafla
fantasíunnar
hitta perlukafar-
arnir Miranda og
Syrsa loks
drottningu rík-
isins og fá svör
við ýmsum þeim
spurningum sem
brunnið hafa á
þeim í gegnum söguna, en þó er ekki
ýkjamargt sem kemur á óvart. Höf-
undur gætir vel að því að rifja upp
lykilatriði úr fyrri bókum og setja
hluti í samhengi, þannig að auðveld-
lega má lesa þessa síðustu bók
flokksins sem sjálfstæða sögu.
Helsti styrkur bókarinnar felst í því
að beina sjónum að þránni og vekja
lesendur til umhugsunar um það
hvert óræð og óuppfyllt þrá getur
leitt okkur í blindni á kostnað þess
að vera til staðar fyrir ástvini okkar
og afkomendur hér og nú. Sagan
undirstrikar mikilvægi samstöðu og
samvinnu sem er gott veganesti nú á
tímum.
Misréttið sem sagan þegir um
Hin fantasíubókin þetta árið er
íslenska unglingabókin Villueyjar
eftir Ragnhildi Hólmgeirsdóttur.
Hér er um að ræða sjálfstætt fram-
hald af Koparborginni, sem tilnefnd
var til sömu verðlauna 2016, en Villu-
eyjar gerist í sama sagnaheimi
nokkrum öldum síðar. Í forgrunni
eru munaðarlausu systkinin Arilda
og Maurice í konungsríki sem nefn-
ist Eylöndin. Á sumrin búa þau hjá
afa sínum, en á veturna stunda þau
nám í heimavistarskóla á eyju þar
sem engin önnur hús er að finna.
Þess hefur ævinlega verið gætt að
nemendur skólans haldi sig nærri
skólabyggingunni, en nýr kennari
setur bekk
Arildu verkefni
fyrir sem krefst
þess að þau
kanni áður óséða
staði á eyjunni. Í
þeim leiðangri
sér og upplifir
Arilda hluti sem
eiga eftir að hafa
afdrifaríkar af-
leiðingar fyrir þau systkinin. Arilda
líkt og stígur inn í annan heim og
kemst í samband við fortíðina sem
yfirvöld hafa markvisst reynt að
þagga niður og tengist fjöldamorð-
um á drúídum, sem voru leiðtogar
frumbyggja sem byggðu Eylöndin
áður en Georg lagði þau undir sig og
varð fyrsti konungur ríkisins. Drúíd-
arnir bjuggu yfir yfirnáttúrulegum
hæfileikum sem þeir notuðu til góðs
þar til öll sund voru þeim lokuð og
þeir ákváðu að hefna sín með geig-
vænlegum afleiðingum.
Villueyjar er fantasía af bestu
gerð sem ber hugmyndaauðgi höf-
undar fagurt vitni. Bókin, sem býr
yfir flókinni framvindu, er einstak-
lega vel plottuð og hæfilega óhugn-
anleg. Fínlega er unnið með þær
hliðstæður sem auðveldlega má sjá
milli Eylandanna og raunheima.
Persónusköpunin er sannfærandi og
auðvelt fyrir lesendur að hafa samúð
með örlögum sögupersóna.
Maður er manns gaman
Íslendingar tilnefna enn fremur
myndabókina Egill spámaður eftir
Lani Yamamoto, sem einnig var til-
nefnd fyrir Stínu stórasæng 2014.
Titilpersóna verksins er hæglátur og
innhverfur
drengur sem
talar helst ekki
af ótta við að
allt komi vit-
laust út úr hon-
um. Af þeim
sökum sækist
hann ekki eftir
félagsskap ann-
arra. Reglu-
festa skapar honum mikilvægt
öryggi og hluti af rútínunni er að
fara niður í fjöru á hverjum laugar-
degi með almanakið sitt og fylgjast
með sjávarföllum sem breytast dag-
lega, en í ákveðnu kerfi. Einn laugar-
daginn verður nýja stelpan í skól-
anum á vegi hans og án margra orða
ná þau saman í þeim leik að kasta
steinum í sjóinn. Samveran yljar og
gleður á lágstemmdan hátt. Sagan
er líkt og titilpersónan spör á orð, en
myndirnar miðla miklu um bæði
framvindu og líðan persóna. Hér er á
ferðinni falleg og ljúf saga sem nota-
legt er að sökkva sér ofan í.
Óður til lífsgleðinnar
Síðast en ekki síst er komið að
framlagi Dana, sem tilnefna tvær
undurfallegar myndabækur. Annars
vegar er um að ræða Ud af det blå
(Bara sisvona) eftir Rebeccu Bach-
Lauritsen sem Anna Margrethe
Kjærgaard myndlýsir og hins vegar
Min øjesten (Augasteinninn minn)
eftir Merete Pryds Helle sem Helle
Vibeke Jensen myndlýsir.
Ud af det blå á það sameiginlegt
með Agli spámanni að fjalla um
dreng sem hefur þörf fyrir að hafa
allt í röð og reglu til að skapa öryggi.
Lesendur fá
að fylgjast
með tveimur
mjög ólíkum
dögum í lífi
drengsins,
fyrir og eftir
að óvæntan
gest ber að
garði. Fyrri
daginn sjáum
við drenginn
sýsla við ýmislegt á heimili sínu,
borða morgunmat, vökva blómin,
æfa sig á píanó og telja brauðmola.
Knappur textinn einkennist af
endurtekningu sem virkar sefjandi,
en sífellt er þó gefið til kynna að eitt-
hvað vanti. Um leið og drengurinn
sofnar í lok dags dreymir hann
mjúkan pels. Daginn eftir sjáum við
hann fara í gegnum sömu rútínu til
þess eins að uppgötva að hlutirnir
eru ekki eins og þeir eiga að sér að
vera. Þegar hann finnur risastóran
skógarbjörn í felum undir borði
gleðst hann yfir því að vera loks
kominn með félaga og lesendur njóta
þess að sjá þá bregða á leik.
Kjærgaard vinnur í myndum sín-
um aðeins með tvo liti á rjómagulum
pappír, það er brúni litur bjarnarins
og blái litur drengsins. Hún kynnir
þriðja litinn ekki til sögunnar fyrr en
á lokametrunum þegar kinnar
drengsins verða rósrauðar af gleði.
Blá mynstur eru áberandi á mynd-
fletinum fyrri hluti bókar og endur-
spegla regluna sem ríkir hjá drengn-
um, en mynstrin víkja markvisst í
seinni hlutanum þegar ímyndunar-
aflið, leikurinn og gleðin taka völdin.
Myndirnar, sem ávallt eru staðsettar
á hægri síðu hverrar opnu, eru fullar
af skemmtilegum smáatriðum, eins
og þegar málverk af birni uppi á
vegg tekur sífelldum breytingum
milli síðna. Ud af det blå er sannkall-
aður óður til lífsgleðinnar og vinátt-
unnar. Þetta er allt í senn falleg,
vönduð og frumleg bók sem vonandi
ratar fyrr en seinna til íslenskra les-
enda á öllum aldri í góðri þýðingu.
Sérðu það sem ég sé?
Min øjesten segir sögu systra sem
ná þurfa sáttum. Sú sem segir sög-
una þjáist af samviskubiti yfir því að
hafa hjólað á stein og dottið með
þeim afleiðingum að systir hennar
missti augað og þarf nú að vera með
auga úr gleri. Faðir stúlknanna segir
dóttur sinni að
slysið sé ekki
henni að kenna,
en hún á erfitt
með að trúa
honum þar sem
hann segir líka
að hann beri
ekki ábyrgðina
á því að
mamma systr-
anna hafi
yfirgefið heimilið stuttu eftir slysið. Í
ljós kemur að ástarauga föðurins var
orðið blint. Sjónin er nátengd skiln-
ingi okkar, en í samskiptum systr-
anna verður ljóst að sjá má fleira en
það sem fyrir augað ber.
Texti Helle er bæði ljóðrænn og
dýnamískur. Jensen vinnur í mynd-
um sínum með hringlaga form sem
birtast sem augu, vindmyllur, tungl-
ið og steinninn sem olli slysinu.
Hringirnir virka dáleiðandi og
minna ýmist á kviksjá sem bregða
má fyrir augað eða mandölur úr
austrænni heimspeki. Notkun
myndhöfundar á klippimyndum er
áhrifarík og skapar fallega heild í
þessu heillandi prentverki.
Sambandsleysi við lesendur
Rétt er að geta þess hér í lok
seinni greinarinnar um tilnefndu
bækur ársins að þær eru allar, ásamt
öllum vinningsbókunum frá upphafi,
aðgengilegar almenningi á frummál-
unum á bókasafninu í Norræna hús-
inu. Umhugsunarvert er að frá því
Barna- og unglingabókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs voru fyrst
veitt árið 2013 hafa aðeins fjórar
þeirra um níutíu bóka sem tilnefndar
hafa verið á öðrum tungumálum en
íslensku komið út í íslenskri þýð-
ingu. Þetta eru Öll með tölu eftir
Kristin Roskifte frá Noregi sem
vann 2019, Tréð eftir Bárð Osk-
arsson frá Færeyjum sem vann
2018, Brúnar eftir Håkon Øvreås frá
Noregi sem Øyvind Torseter mynd-
lýsti og vann 2014 og Flata kanínan
eftir Bárð Oskarsson sem tilnefnd
var 2014. Að mati undirritaðrar ættu
að minnsta kosti tuttugu aðrar til-
nefndar bækur síðustu ára fullt er-
indi við íslenska lesendur. Þar af
slatti þeirra bóka sem tilnefndar eru
í ár, enda sérdeilis gott úrval þetta
árið. Yfirlýst markmið verðlauna
Norðurlandaráðs er, ásamt því að
veita viðurkenningu fyrir fram-
úrskarandi starf á sviði lista, að auka
áhuga á menningarsamkennd Norð-
urlanda. Það er til lítils að hampa
bókum í veislu eina kvöldstund ef
þær rata í framhaldinu ekki til les-
enda utan síns málsvæðis. Rýnir
skorar því á jafnt ráðamenn og út-
gefendur að gera á þessu bragarbót.
Sjáaldur Min øjesten er falleg bók sem fjallar um fyrirgefningu og sátt.
Hefnd, óhugnaður, þrá og von
Seinni kynningin á tilnefndum bókum til Barna- og unglingabókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs 2020
Lífsgleðin Ud af det blå er óður til lífsgleðinnar og vináttunnar.