Morgunblaðið - 05.12.2020, Blaðsíða 58

58 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 2020
Þetta er mikið rit í allstórubroti og vel frá öllu geng-ið af hálfu forlagsins.Uppistaðan eru skákir
sem Friðrik tefldi á löngum ferli,
155, sem flestar eru birtar í heild
með skýringum, aðrar að hluta út
frá stöðumynd. Höf. lætur Friðrik
segja sögu sína í 1. persónu. Hann
gerir grein
fyrir ættum
sínum og upp-
vexti, skóla-
göngu, sveita-
dvöl, síðar
meir laga-
námi, fjöl-
skylduhögum,
störfum í
dóms-
málaráðuneyti o.fl en kjarni málsins
er alltaf skákin, þar sem Friðrik
var um áratugi keppnismaður og
síðar forseti Alþjóðaskáksambands-
ins, FIDE. Þar stóð hann ötullega
gegn klíkuskap og stórveldapoti og
galt fyrir það; Sovétmenn fyrirgáfu
honum ekki stuðning við Korstsnoj.
Skákin var hápólitísk. Eftirminnileg
er frásögnin af einvígi Fischers og
Spasskís 1972 þar sem Fischer varð
heimsmeistari, kórónaði þannig fer-
il sinn sem í raun var líka að mestu
lokið á sama tíma. Öll er frásögn
Friðriks hófstillt og hvergi stóryrt
þótt ýmislegt megi lesa milli lína.
Skákir sem hann birtir sýna marg-
ar hvassan og einbeittan sóknarstíl
sem bráðskemmtilegt er að rýna í
með skýringunum. Tímahrak kem-
ur víða við sögu en samt gat hann
oft fundið bráðsnjallar lausnir í
flóknum stöðum. Sérstakt strika-
merki er í bókinni (bls. 10) og með
snjallsíma er hægt að sækja allar
skákirnar í bókinni og stúdera þær
rafrænt.
Friðrik var fyrst Íslandsmeistari
1952, þá 17 ára gamall. Árið eftir
varð hann Norðurlandameistari, sá
yngsti sem unnið hafði þann titil. Á
skákþingi Norðurlanda í Osló 1955
urðu þeir efstir og jafnir Friðrik og
Bent Larsen og var ákveðið að þeir
tefldu einvígi um titilinn. Í millitíð-
inni fór Friðrik á jólaskákmótið í
Hastings 1955/6 og varð þar efstur
ásamt Kortsnoj; Friðrik birtir m.a.
snaggaralega vinningsskák sína við
Taimanov í fyrstu umferð (110).
Allt ætlaði um koll að keyra hér
heima eftir sigurinn. Útvarpið sendi
beint út lýsingu á lokaumferðinni.
Drengurinn varð óðar þjóðhetja og
áhugi á skák jókst að miklum mun.
Aðdáandi sendi honum frumortar
rímur eftir sigurinn, Friðriks-rímu
Ólafssonar (122).
Áhugi á einvígi Larsens og Frið-
riks var gífurlegur. Teflt var í Sjó-
mannaskólanum og salurinn alltaf
fullur, sömuleiðis herbergi þar sem
skákir voru skýrðar og fólk lá á
gluggum. Strætisvagnaferðum var
breytt þannig að vagn stansaði á
hálftíma fresti í grennd skólans.
Einvíginu lauk með sigri Larsens,
4½:3½. Ég er ekki frá því að þá
hafi einhver rifjað upp ljóðlínur eft-
ir Jón úr Vör: Þú færð aldrei sigrað
þinn fæðingarhrepp, / stjúpmóður-
auga hans vakir yfir þér alla stund.
/ Með meinfýsnum skilningi tekur
hann ósigrum / þínum, afrekum
þínum með sjálfsögðu stolti (úr
,Þorpinu’). Friðrik tefldi víða fjöl-
tefli á þessum árum, m.a. á Sauðár-
króki í febrúar 1956 við 67 manns.
Aðeins ein kona var meðal kepp-
enda (136).
Friðrik var útnefndur stórmeist-
ari í skák 1958, fyrsti Íslending-
urinn sem náði þeim titli. Hér verða
mótin ekki rakin en alls tefldi Frið-
rik á þremur heimsmeistaramótum
stúdenta, átta sinnum á Ólympíu-
mótum, hann varð Íslandsmeistari
6 sinnum og hraðskákmeistari 7
sinnum, tvívegis skákmeistari
Norðurlanda, 10 sinnum tefldi hann
á Reykjavíkurskákmótum og vann
þau þrisvar. Þá eru ótalin mörg al-
þjóðleg mót víða um lönd og þátt-
taka í mótum þar sem stórmeist-
arar börðust um réttinn til þess að
skora heimsmeistara á hólm. Sá
sem þetta ritar fylgdist grannt með
ferli Friðriks frá og með milli-
svæðamótinu í Portoroz 1958.
Hvað gerir menn að góðum skák-
manni? Í fyrsta lagi þurfa þeir að
vera vel að sér í ótal byrjunum og
afbrigðum þeirra, hafa skýra hugs-
un og innsæi til að skynja vendi-
punkt skákar og láta arka að
auðnu. Þeir þurfa að vera einbeittir,
skipulagðir og fullir sjálfstrausts
þegar sest er að taflinu. Ef allt
þetta fer saman í einni skák birtist
oft sérstök fegurð þegar nokkurra
leikja flétta leiðir til sigurs, ellegar
þá að menn bjarga sér úr bráðum
háska með snilldarleikjum.
Ég fór yfir allmargar skákir í
bókinni, með gamla laginu: stillti
mönnum upp á borð og fór yfir þær
leik fyrir leik og valdi sigurskákir
gegn Larsen, Tal, Pilnik, Fischer
og Taimanov o.fl. Þar leiftrar þessi
snilld Friðriks. Þetta er úrvalsbók
fyrir alla sem hafa gaman af skák,
ljósmyndir upplýsandi og ótal
stöðumyndir úr skákum eru til
skýringarauka.
Hvalreki fyrir skákunnendur
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Einvígið „Áhugi á einvígi Larsens og Friðriks var gífurlegur. Teflt var í
Sjómannaskólanum og salurinn alltaf fullur, sömuleiðis herbergi þar sem
skákir voru skýrðar og fólk lá á gluggum,“ skrifar hrifinn rýnirinn.
Skáksaga
Friðrik Ólafsson bbbbb
Eftir Helga Ólafsson.
Hið íslenska bókmenntafélag 2020.
Innbundin, 530 bls.
SÖLVI
SVEINSSON
BÆKUR
Morgunblaðið/Eggert
Höfundurinn Helgi Ólafsson stór-
meistari skrifar þessa „úrvalsbók“
fyrir alla sem hafa gaman af skák.
Þorkell Jóhannesson, prófess-or og rektor Háskóla Ís-lands, segir í Skírnisgreinum Jón biskup Arason frá
1950, þegar 400 ár voru liðin frá
dauða Jóns og sona hans, Ara og
Björns, að aftaka þeirra í Skálholti
hafi verið stórkostlegasti atburður
siðaskiptasögunnar. Hafi Jón Arason
látið lífið sem réttur óbótamaður fyrir
dómstóli óvina sinna og andstæðinga,
dómsorðinu hafi hins vegar fyrir
löngu verið hrundið fyrir dómstóli
tímans í meðvit-
und þjóðarinnar.
Enginn Íslend-
ingur hafi komist
nær því að mega
kallast þjóðhetja
en Jón biskup
Arason. Sjálfur
Jón Sigurðsson,
sem manna best
þekkti og skildi
sögu þjóðarinnar,
hafi kallað hann hinn síðasta Íslend-
ing.
Nú, 470 árum eftir aftökuna, hefur
enn ein bókin verið skrifuð um síðasta
katólska biskupinn fyrir siðaskipti,
Uppreisn Jóns Arasonar. Höfundur
er hagfræðingurinn Ásgeir Jónsson
seðlabankastjóri. Árið 2006 ritstýrði
Ásgeir bókinni Jón Arason biskup –
ljóðmæli, öllum ljóðmælum Jóns Ara-
sonar í fyrsta skipti í einni bók. Ás-
geir skrifaði ítarlegan inngang og
setti kvæðin í samhengi við tíðarand-
ann og lífshlaup Jóns. Ljóð setja svip
á nýju bókina og farið er orðum um
veraldlegan kveðskap Jóns í viðauka.
Uppreisnarbókin er safn þátta. Má
geta sér til að í henni sé að finna efni
sem safnað hafi verið og skráð á
nokkru árabili. Þannig er til dæmis á
bls. 88 talað um að 450 ár séu liðin frá
minningarstund árið 1551 á Hólum
um biskupsfeðgana, nú eru árin orðin
470.
Bókin gefur mynd af Jóni og al-
þjóðlegum straumum sem birtust í
valdabaráttu hér á landi. Vopnaðir
flokkar fóru um landið. Íslendingar
höfðu í heitingum hver við annan en
beittu ekki vopnunum nema gegn er-
lendum mönnum. Spurningar vakna
um miðlun upplýsinga á milli landa og
manna. Víða verður að geta í eyður.
Jón forseti Sigurðsson sýndi hve
illa einokunarverslun Dana fór með
Íslendinga og mælti með verslunar-
frelsi. Ásgeir Jónsson greinir valda-
og viðskiptabaráttuna sem einkenndi
biskupstíð Jóns. Hann tók afstöðu
með Þjóðverjum og viðskiptafrelsi og
stofnaði til uppreisnar gegn konungi
og mönnum hans. Biskupinn galt fyr-
ir það með lífi sínu.
Í viðtali um bókina í Morgun-
blaðinu 27. nóvember segir Ásgeir:
„Danir voru einfaldlega ekki heppi-
legt viðskiptaland fyrir Ísland, þar
var hvorki markaður fyrir helstu af-
urðir Íslendinga né höfðu þeir þá
vöru sem við þurftum. Þeir voru því
alltaf milliliðir og stóðust enga sam-
keppni við aðra, svo þess vegna
þurftu þeir að koma einokunarversl-
uninni á, sem reyndist Íslendingum
einstaklega þungbær, eins og Jón
Sigurðsson forseti rakti síðar í Nýj-
um félagsritum.“
Af lýsingu Ásgeirs má ráða að
mannlífið á Íslandi hafi verið miklu
skemmtilegra fyrir dauða Jóns og
siðaskipti en að þeim loknum. Það
megi í ríkum mæli rekja til biskups-
ins sjálfs, manns skemmtana, dans og
söngva:
„Jón Arason var dansaldarmaður
fram í fingurgóma og líklega má
skýra stóran hluta af hylli hans og
velgengni með því hversu vel skáld-
skapargáfa hans og lunderni féllu að
dansskemmtunum landsmanna.“ (43)
Gamanbrögðin spilltu ekki trúar-
hita Hólabiskups. Um trúarljóð hans
segir Ásgeir að þar yrki maður beint
til Krists konungs „af trúarhita og
auðmýkt og játar honum hollustu
sem foringi í herliði hans“. (47)
Lífsgleðin hvarf með katólskunni:
„Þegar fram leið hófu bæði veraldleg
og andleg yfirvöld baráttu gegn döns-
unum og gengu af þeim dauðum í
byrjun átjándu aldar.“ (46)
Refsigleði óx meðal Íslendinga eft-
ir siðaskiptin, til dæmis aftökur saka-
manna. Klaustur voru mörgum skjól.
Þegar herlið konungs hafði rænt þau
og eyðilagt lögðust margir í flakk.
Harðneskjuleg breyting á þjóð-
félagsgerðinni eftir siðaskipti var
engum ljós þegar Jón Arason var
hálshöggvinn en vinsældir og virð-
ingu hans í huga þjóðarinnar allt
fram á þennan dag má ef til vill öðr-
um þræði rekja til alþýðuhylli hans
og nálægðar við fólkið í landinu.
Hann var andstæða þess sem á eftir
kom.
Bók Ásgeirs Jónssonar um Jón
Arason beinir athygli frá píslarvotti
vegna trúar að veraldlegum valds-
manni sem vildi sjálfstæði gagnvart
dönsku konungsvaldi. Þótt kirkjan
hafi ekki tekið hann í dýrlingatölu er
hann þjóðhetja.
Ásgeir „Bókin gefur mynd af Jóni
og alþjóðlegum straumum sem birt-
ust í valdabaráttu hér á landi.“
Þjóðhetja á biskupsstóli
Sagnfræði
Uppreisn Jóns Arasonar bbbmn
Eftir Ásgeir Jónsson.
Almenna bókafélagið, 2020. Kilja, 120 bls.
BJÖRN
BJARNASON
BÆKUR
… en rúmið verður
bátur
og ég flýt með
bókunum
rugga bátnum með
huganum
Ljóðmælandinn í bók Maríu
Ramos, Havana, lokar að sér innan
veggja heimilisins þar sem skjól er að
finna frá heim-
inum fyrir utan, og
það er að sjá sem
sá heimur sem er í
bókum komi í hans
stað og rúmið, eins
og hér segir, verði
vettvangur ferða-
laga. Og það er
líka griðastaður,
eins og í sést í einu ljóði þessa sam-
stæða bálks:
Þegar ég fer að sofa
verð ég eins lítil
og ég get orðið
reyni að verða
gljáandi kuðungur
undir sæng
Fyrir tveimur árum kom út í ritröð
Meðgönguljóða stutt bók, Salt, með
ljóðum eftir Maríu sem var þá tvítug.
Hæfileikarnir voru til staðar, það
duldist ekki og sannast með þessari
fyrstu bók skáldsins í „fullri“ lengd. Í
um fjörutíu tengdum ljóðum er
fjallað um heimili eða íverustað, sem
er mótaður af þeim sem á undan
komu en ljóðmælandann, sem virkar
uppburðarlítil og kvíðin, dreymir
samt um að finna sína leið, móta sína
tilveru. Ungri konunni finnst lítið
breytast hjá sér, það sé bara lífið fyr-
ir utan sem taki breytingum, en
„draumar sem / rætast þar sem /
draumar hafa / dáið / eru draumar /
sem enginn / trúir“ segir hún.
Í kringum hana eru „hilluvonir og
þrár í / læstum skápum“ og annarra
manna drasl sem má ekki fleygja.
Á þessum rykuga íverustað með
drasli þeirra sem á undan komu
dreymir ljóðmælandann um fjarlæga
staði; augun segir hún hafa orðið eftir
í Aþenu og sálina í Havana, þar sem
hjarta hennar „ slær / á steinvegg /
við malecón og / í brjósti mínu / heyr-
ist ekkert / nema bergmál“.
Og hún hugsar til ömmu sem ark-
aði í rauðum buxum um útlensk
stræti og hvað myndi sú segja sæi
hún ljóðmælandann „handjárnaða við
landsteinana // ég erfði kannski /
draumana / en ekki / dirfskuna“.
Þess má geta að amma skáldsins
var skáldið snjalla Ingbjörg Haralds-
dóttir, sem bjó einmitt í Havana um
tíma, svo María hefur ekki langt að
sækja hæfileikana.
Havana er heildstæð, fáguð og vel
lukkuð bók ungs skálds sem hefur
þegar fundið áhugaverðan tón og
verður forvitnilegt að fylgjast með
verkum Maríu í framtíðinni.
Skáldið Bók Maríu Ramos, Havana,
er sögð heildstæð og vel lukkuð.
Bátnum ruggað
með huganum
Ljóð
Havana bbbbn
Eftir Maríu Ramos.
Partus, 2020. Kilja 68 bls.
EINAR FALUR
INGÓLFSSON
BÆKUR
Ljósmynd/Saga Sig