Lögmannablaðið - 2020, Blaðsíða 9

LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 04/20 9
sinni að hafa aðhald með löggjafar- og framkvæmdarvaldinu.
Mannréttindadómstóllinn minnir því á að það er hlutverk
dómsvaldsins að tempra vald annarra valdhafa og vera
varðmaður laganna í réttarríki. Þessi áminning mun
vonandi hafa víðtækari áhrif á það hvernig dómstólar líta
á hlutverk sitt í framtíðinni. Tregða dómstóla við að leysa
úr ágreiningmálum borgara gegn ríkisvaldinu sem birtist
í Landsréttarmálinu er nefnilega ekki bundin við það mál.
Dómstólarnir sjálfir hafa takmarkað aðhald sitt
Á undanförnum 20 árum eða svo virðist sem íslenskir
dómstólar hafi dregið verulega úr aðhaldi sínu gagnvart
öðrum greinum ríkisvalds. Dómstólar hafa á þessum árum
veitt bæði löggjafar- og framkvæmdarvaldi aukið svigrúm
og veigrað sér við að grípa inn í athafnir þeirra. Sé þessi
þróun skoðuð með hliðsjón af röksemdum Mannréttinda-
dómstólsins má spyrja hvort íslenskir dómstólar hafi í
auknum mæli vikist undan einu megin hlutverki sínu. Með
öðrum orðum hvort íslenskir dómstólar hafi almennt verið of
varfærnir þegar kemur að því að tempra vald og endur skoða
athafnir annarra handhafa ríkisvalds gagnvart borgunum.
Minna aðhald dómstólanna má greina af breyttum áherslum
á mörgum réttarsviðum. Líklega munar mest um þær
breytingar sem orðið hafa á túlkun réttarfarsreglna þegar
borgarar leita til dómstóla vegna athafna opinberra aðila.
Þetta eru skilyrði sem ganga þvert á réttarsvið enda eiga
þau við um öll mál þar sem reynt er að fá dómstóla til að
endurskoða athafnir valdhafa. Í kringum síðustu aldamót
tóku dómstólar upp á því að herða verulega skilyrðin fyrir
því að borgarar gætu borið mál undir dómstóla. Með þróun
á réttarfari hafa dómstólar þannig gert borgurunum erfiðara
fyrir að sækja rétt sinn. Síðan þessi vegferð dómstóla hófst
hafa íslenskir lögfræðingar staðið frammi fyrir óljósum
reglum um aðild, kröfugerð og lögvarða hagsmuni í málum
sem varða opinbera aðila. Ekki hjálpar til að verulegt
ósamræmi hefur verið í úrlausnum dómstóla um þessi atriði
og oft ómögulegt að sjá fyrir niðurstöður um formsatriði
mála. Eitt af fjölmörgum dæmum um ófyrirsjáanleikann var
þegar Hæstiréttur sjálfur skiptist í þrennt í afstöðu sinni til
formsatriða í dómsmáli borgara gegn stjórnvöldum (Hrd.
264/2008). Þegar dómurinn var kveðinn upp höfðu settar
reglur um réttarfar ekki breyst í fjölda ára en eins og áður
segir hafði gríðarmikil breyting engu að síður átt sér stað
hjá dómstólunum sjálfum.
Lengst hefur þessi réttarfarsþróun gengið í afstöðu dómstóla
til skilyrðisins um lögvarða hagsmuni. Þetta réttarfars skilyrði
hefur stökkbreyst frá því að vera sjaldgæf undan tekn-
ingarregla í að verða stór hindrun í vegi borgara sem reynir
að sækja rétt sinn gagnvart opinberum aðila. Þróunina má
t.d. sjá með því að bera saman tvö mál. Annars vegar mál frá
árinu 1999 sem snerist um það að Ríkisútvarpið hafði neitað
að láta túlka á táknmáli framboðsumræður í sjónvarpi,
kvöldið fyrir kosningar til Alþingis, um leið og þær færu
fram (Hrd. 151/1999). Félag heyrnarlausra höfðaði mál og
krafðist þess að Ríkisútvarpinu yrði gert skylt að láta túlka
umræðurnar með þessum hætti. Í málinu var ekkert deilt
um lögvarða hagsmuni og niðurstaða málsins varð að lokum
sú að fallist var á kröfuna enda taldi Hæstiréttur um að ræða
mikilvæg réttindi fyrir heyrnarlaust fólk. Til samanburðar
má svo skoða mál frá árinu 2015 þar sem 10 ára heyrnarlaus
drengur, nemandi í grunnskóla í Reykjanesbæ, óskaði eftir
því að námsefni hans yrði tiltækt á táknmáli svo hann hefði
sama aðgang að því og aðrir nemendur (Hrd. 394/2015).
Málið fékk ekki efnislega umfjöllun þar sem dómstólar
komust að þeirri niðurstöðu að heyrnarlausi drengurinn
hefði ekki lögvarða hagsmuni af því að námsefni hans í
barnaskóla væri honum aðgengilegt.
Aðgengi að dómstólum er hluti af réttlátri málsmeðferð
Breyting dómstóla á réttarfarsskilyrðum hefur verið í þágu
valdhafa, þ.e. löggjafans og framkvæmdarvaldsins. Strangari
og þrengri skilyrði hafa leitt af sér verulegar takmarkanir á
því hvaða athafnir opinberra aðila verða bornar undir dóm
og einnig hverjir geta farið með slík mál fyrir dómstóla.
Möguleikar borgaranna á því að fá endurskoðun á
athöfnum valdhafa hafa minnkað verulega á undanförnum
árum. Um leið hefur löggjafar- og framkvæmdarvaldið
fengið mun meira svigrúm til athafna án þess að eiga á
hættu að dómsvaldið grípi inn í og tempri vald þeirra.
Með öðrum orðum hefur vald þeirra aukist með minni
temprun dómstóla.
Landsréttarmálið laut að rétti borgaranna til réttlátrar
málsmeðferðar. Það felst í réttlátri málsmeðferð að borgarar
hafi raunverulegan aðgang að dómstólum en séu ekki
útilokaðir frá þeim með réttarfarsreglum. Þá ber dómstólum
að leysa úr ágreiningsefnum sem borin eru undir þá í stað
þess að víkja sér undan því að hrófla við athöfnum annarra
þátta ríkisvaldsins. Í dómi Mannréttindadómstólsins er
minnt á þetta hlutverk dómsvaldsins. Vonandi munu
dómstólar túlka þær ábendingar með víðtækum hætti
í stað þess að líta svo á að varfærnin í málinu hafi verið
einangrað tilvik.
Daníel Isebarn Ágústsson