Lögmannablaðið - 2020, Blaðsíða 24

24 LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 04/20
Málsforræði og réttarfarskröfur
Einkamálaréttarfarið eins og það birtist í lögunum gefur ekki
alltaf rétta mynd af því hvernig málsmeðferð fyrir héraðsdómi er
í raunveruleikanum eða hvað?
Það er auðvitað mjög mikil virðing fyrir aðilaforræðinu hjá
dómstólum. Kannski er það komið út í öfgar að einhverju
leyti, t.d. þegar dómari fellst nánast sjálfkrafa á allar beiðnir
um fresti eða lögmenn „taka frestinn“ eins og það er kallað.
Milliþinghöld ætti að vera auðvelt að lagfæra en það virðist
þó ekki takast. Þar eru vinnubrögð ómarkviss og mikil
frestunarárátta í gangi. Þar er ekki eingöngu við lögmenn
að sakast!
Þegar lögmaður óskar eftir fresti til að afla gagna þá spyr
ég yfirleitt að því hvaða gögn þetta eru. Síðan vil ég að
fyrir næstu fyrirtöku sé búið að kynna viðbótargögnin
fyrir gagnaðila og sá hafi að sama skapi tekið afstöðu til
gagnanna og kynnt utan réttar hvað hann ætli leggja fram af
þessu tilefni. Í sjálfu sér er engin ástæða til þess að dómari
sé að hitta lögmenn til þess að þeir skiptist á gögnum og
taki svo nýjan frest. Þá er það einfaldlega óboðlegt að
lögmenn sendi fyrir sig fulltrúa í fyrirtöku sem afhendir
eitt skjal yfir borðið og veit ekkert um málið. Það er ekki
fullnægjandi svar við spurningum dómara, t.d. um stöðu
gagnaöflunar eða fyrirhugaða aðalmeðferð, að segja „ég
er bara að mæta fyrir einhvern annan“!
Sumir telja að rafvæðingin muni leysa þetta „ping pong
kerfi“ í milliþinghöldunum en ég sé ekki neina sérstaka
framför í því að vera með rafrænar fyrirtökur þar sem
nákvæmlega það sama gerist og í dag. Þátttaka dómara
getur hér skipt miklu máli. Dómarinn á auðvitað að
fullnægja þeirri skyldu sinni að fylgjast með gagnaöflun.
Það er t.d. ekki óþekkt við fyrstu fyrirtöku eftir úthlutun
máls að lögmaður stefnda óskar eftir fresti án sérstaks
rökstuðnings þrátt fyrir að vera nýbúinn að leggja fram
greinargerð og gögn. En menn virðast líta á það sem nánast
heilagan rétt að fá frest. Það er ljóst af lögunum að þegar
komið er að annarri eða þriðju fyrirtöku eftir úthlutun máls
á dómarinn að vera með stækkunargler á allar beiðnir um
fresti til frekari gagnaöflunar. Þetta geta ekki verið einhver
óskilgreind gögn heldur verður að vera einhver sérstök
ástæða, öflun matsgerðar eða eitthvað slíkt. Hér gildir ekki
reglan „frestur er á illu bestur“!
Svo má spyrja hvort stundum séu réttarfarsreglur túlkaðar
of stíft. Ef mál er t.d. höfðað sem einfalt innheimtumál
vegna félagsgjalda og fram kemur greinargerð upp á 35
bls. sem fjallar um neikvætt félagafrelsi, er þá óheimilt að
gefa stefnanda kost á að skila viðbótargreinargerð? Strangt
til tekið tel ég ekki svo vera en e.t.v. mætti þetta þó vera
skýrara.
Frávísanir
Við verðum aðeins að ræða sístækkandi hluta af málsmeðferðinni,
þ.e. réttarfarsatriðin sem leiða jafnvel til frávísunar mála.
Sem hagnýtt atriði má nefna frávísunargreinargerðir sem
eru nýlega til komnar og mér finnst ekki hafa gefist illa.
Hugmyndin er að setja ekki of mikið púður í mál ef það
eru miklar líkur á frávísun þess frá dómi. Eins má nefna
að dómarar geta nú synjað um frávísun með munnlega
rökstuddum úrskurði. Þetta er einnig hagræði sem mér
finnst hafa gefist vel.
Talandi um frávísunarkúltúrinn væri, á almennari nótum,
vissulega áhugavert að sjá samanburð á hlutfalli frávísana
íslenskra dómstóla miðað við önnur lönd. Í Ísrael er t.d. litið
á dómstóla sem mikilvægan vettvang samræðu og úrlausnar
hvers kyns ágreiningsmála samfélagsins. Sá andi sem manni
finnst þar svífa yfir vötnunum er að dómstólar vilji leysa
úr málum eins og kostur er. Þetta kemur t.d. fram í því að
þú getur skrifað erindi til Hæstaréttar Ísraels á servíettu á
veitingastað, sent réttinum og hann getur þá tekið málið
upp að eigin frumkvæði ef talið er að efnið sé merkilegt.
Spyrja má hvort hér á landi hafi viðhorfið frekar verið það
í gegnum tíðina að menn eigi helst ekki að vera að ónáða
hina virðulegu embættismenn að óþörfu með þrætumálum
sínum. Ef reglur um lögvarða hagsmuni, aðild og aðrar
réttarfarsreglur eru farnar að verða óeðlileg tálmun við því
að borgararnir fái úrlausn um ákveðna mikilvæga hagsmuni
sína, t.d. á sviði umhverfismála eða vegna stjórnskipulegs
gildis laga og milliríkjasamninga, erum við náttúrulega
komin inn í 70. gr. stjórnarskrárinnar sem við ætluðum
ekki að ræða hér.
Hverju mættu lögmenn gæta betur að?
Að lokum, viltu nefna einhver atriði sem lögmenn mættu gera
betur eða sleppa?
Að frátöldu því sem við nefndum áðan í sambandi við
milliþinghöldin get ég nefnt þann hvimleiða sið að
spyrja vitni um álit eða skoðun á einhverjum atriðum við
aðalmeðferð. Sumir gera þetta ítrekað í stað þess spyrja
um atvik sem vitnið hefur upplifað að eigin raun. Það má
svo bæta við þeim ósið dómara að láta þetta átölulaust
og bæta jafnvel sjálfir við svona spurningum. Þetta gerir