Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2015, Side 72

71RANNSÓKN RAUÐABLÁSTURSMINJA Í SKÓGUM Í FNJÓSKADAL
Rauðablástur í Skógum
Landi Skóga hallar nær öllu frá vestri til austurs og er í nokkrum stöllum sem
jökullón og skriðjöklar hafa skilið eftir sig en Fnjóská og hliðarár hennar
grafið sig í gegnum. Efsti stallurinn er lyngi gróinn að ofan með berar
melbrúnir og lítt grónar hlíðar þar til kjarr og plantaður ungskógur tekur
við í hlíðinni. Rauðasmiðjunni hefur verið valinn staður í brekkufætinum
skammt sunnan við hallandi mýrardrag þar sem vatn seytlar fram undan
brekkunni og rennur í dag eftir handgröfnum skurði norðan við túnið.
Staðarvalið hefur að öllum líkindum ráðist af aðgengi að góðum rauða,
en skógur til kolagerðar hefur alls staðar verið nærtækur eins og kolagrafir
víðs vegar um dalinn vitna um.
Nokkrar kolagrafir eru uppi á efsta stallinum ofan við bæinn og
fjórar grafir við melhóla norðan og neðan við járnvinnslusvæðið í 0,5-3
km fjarlægð. Kolagrafirnar uppi á stallinum voru ekki kannaðar þar sem
þær voru utan áhrifasvæðis framkvæmdanna en grafirnar við melhólana
norðvestur af svæðinu voru kannaðar með borkjörnum.30 Þær reyndust
síðast hafa verið í notkun nokkru fyrir gjóskufall frá 1477 sem kennt er
við Veiðivötn (Vv-1477) og líklega töluvert eftir að járnvinnslu var hætt
í Skógum. Hins vegar voru tvær kolagrafir innan uppgraftarsvæðisins
samtíða járnvinnslunni grafnar upp í heild sinni.
Rannsókn járnvinnslusvæðisins leiddi í ljós að þar var að finna tvær
kynslóðir svonefndra rauðasmiðja þar sem járn hefur verið unnið úr
mýrarrauða í þar til gerðum ofnum. Af gjóskulögum mátti ráða að eldri
rauðasmiðjan hafi verið byggð skömmu eftir 940 og fallið úr notkun nokkru
fyrir 1104. Jafnframt mátti sjá að stærstur hluti framleiðslunnar fór fram á
því tímabili. Í framhaldinu virðist hafa verið gert hlé á framleiðslunni en
aftur verið byggt upp og hafist handa við rauðablástur nokkru eftir 1104 en
allri framleiðslu á járni verið hætt vel fyrir 1300.
Gamli bæjarhóllinn er undir sömu brekku og járnvinnsluminjarnar um
90 m sunnar. Könnunarskurðir og borkjarnar frá árunum 2010 og 2011
leiddu í ljós lítilsháttar ummerki um mannvist í bæjarhólnum undir H-1104.
Mikla aukningu mátti hins vegar greina á umsvifum milli gjóskulaganna
H-1104 og H-1300 og áframhaldandi aukningu milli H-1300 og Vv-1477
og eftir það.31
Umhverfis gamla heimatúnið mátti greina túngarð á kaf la upp undir
brekkunni og lítinn bút norðan túns. Við rannsókn kom í ljós að um tvo
30 Guðný Zoëga 2011b, bls. 14-15.
31 Guðný Zoëga 2011a; Guðný Zoëga 2011b.