Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2017, Page 18

17GENGIÐ Á REKA – FORNLEIFAFRÆÐI MANNALDAR
hennar felist í því að „þar eru heildstæðar og óraskaðar náttúruminjar sem
endurspegla náttúrulega þróunarferla“, og markmiðið með verndun því að
tryggja tilvist svæðis „sem búi yfir óspilltri náttúru sem hægt er að nýta til
vísindarannsókna, umhverfisvöktunar og fræðslu, þ.e. viðmiðunarsvæði
þar sem almennur aðgangur er háður takmörkunum.“22 Á dögunum
var þar hleypt af stokkunum mjög áhugaverðu rannsóknarverkefni á
sviði jarðvísinda í samstarfi íslenskra og erlendra vísindamanna. Í frétt
um verkefnið var mikið lagt upp úr því að allan búnað verkefnisins yrði
að dauðhreinsa áður en haldið væri til eyjarinnar, og jafnframt að allur
úrgangur yrði f luttur frá eynni að dvöl lokinni. Allt vel skiljanlegt og til þess
gert að koma í veg fyrir menningarmengun á náttúru Surtseyjar. Ákveðin
írónía var hins vegar í því fólgin að skömmu áður höfðu Surtseyjarfélagið
og Umhverfisstofnun gert út leiðangur til eyjarinnar í þeim tilgangi að
hreinsa fjörur. Mikið magn manngerðra hluta hafði þá rekið á strendur
Surtseyjar og numið land í svörtum sandinum á meðal fjörugrjóts og
grasa. Meðal þess sem fannst voru nokkrir netabelgir, netabaujur, um 460
netakúlur, plastf löskur og brúsar af ýmsum stærðum og gerðum, fiskikar,
dekk á felgu, stígvél, fótboltar og brot úr plastkössum.23 Náttúra handan
menningar, ómenguð og hrein, er því enginn sjálfsagður eða náttúrulegur,
hlutur.
Vogrek24 af ýmsu tagi er heldur ekki nýtt fyrirbæri. Rekafjörur voru
mikilvæg hlunnindi hér á landi og víðar langt fram á síðastliðna öld.25 Var
þá aðallega horft til rekaviðar og hvalreka, en sitt lítið af hverju hefur þó alla
tíð rekið á fjörur. Sem hlunnindi, var rekafjaran jafnframt náttúruauðlind,
og að ganga á reka sambærilegt við það að róa til fiskjar og stinga mó. Sums
staðar í Norður-Noregi var jafnvel talað um rekafjörur sem „rekaskóg“.
En eðli og ímynd rekafjara hefur breyst mikið síðustu áratugi. Mikilvægi
rekaviðar hefur dvínað og jafnvel horfið, og samsetning þess sem rekur á
fjörur hefur breyst. „Náttúrulegur“ rekaviður verður nú vart greindur frá
öðrum viði, og er auk þess samofinn alls kyns öðrum hlutum; brúsum,
f löskum, tunnum, baujum og netadræsum, þara og þangi. Það sem áður var
talið náttúrulegt rek er því í augum f lestra orðið að ónáttúrulegri mengun
– og skal engan undra.
22 Surtsey: Verndar- og stjórnunaráætlun 2014, bls. 10. Sjá einnig umfjöllun um ímynd Surtseyjar í Birna
Lárusdóttir 2017.
23 Umhverfisstofnun 2016.
24 Vogrek er það hugtak sem notað er í rekabálki Jónsbókar og vísar til manngerðra hluta, eða hluta sem
hafa verið í eigu manna, og rekur á fjörur, t.d. í kjölfar skipsskaða.
25 Sjá Lúðvík Kristjánsson 1980.