Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2017, Page 159

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS158
rekja til þekkingar bænda á kumlum eða haugum landnámsmanna sem
almennt var álitið að væru heygðir á jörðum sínum (sjá t.d. mynd á bls.
166). Þá hafa margir þeirra vitað að til forna stóðu bænhús við marga bæi
og í raun má ætla að þau hafi verið á svo til annarri til þriðju hverri jörð
og þar var viðkomandi heimilisfólk jarðsungið. Út frá þessu má því ætla
að hugmyndin um heimagrafreitina sé sprottin frá þjóðernisrómantík og
frjálshyggju sem þá einkenndi tíðarandann en þessar tvær stefnur höfðu til
að mynda mikil áhrif á sjálfstæðisbaráttu Íslendinga.25
Í upphafi hefur vonin um að hvíla í sinni eigin jörð verið sterk26 því
að það þurfti töluverða staðfestu að verða sér úti um slík leyfi eins og áður
hefur verið rakið. Það breyttist árið 1902 þegar samþykkt var reglugerð,
byggð á heimild í lögum um kirkjugarða frá 1901, þar sem stjórnvöld afsala
sér leyfisvaldinu fyrir heimagrafreitum27 til kirkjunnar. Umsóknarferlið
verður mun auðveldara og þar með hverfa leyfisbréfin úr opinberum
stjórnvaldsgögnum.
Lögin
Dýrt er landið, drottinn minn
dugi ekki minna
en vera allan aldur sinn
fyrir einni gröf að vinna
Örn Arnarson
Eftir aldamótin 1900 breyttist mjög það umsóknarferli sem fara þurfti
í gegnum til að fá leyfi fyrir heimagrafreit. Það hófst með því að árið
1901 voru samþykkt á Alþingi „Lög um kirkjugarða og viðhald þeirra“.28
Þau voru tiltölulega einföld en gerðu ráð fyrir að sett yrði mun ítarlegri
reglugerð.29 Reglugerðin var samin af Hallgrími Sveinssyni biskupi,
samþykkt á prestastefnu og staðfest af Magnúsi Stephensen landshöfðingja
25 Landnámsöldin er mjög ofarlega í huga Íslendinga á þessu tímabili og líklegt að tengsl séu á milli
hennar og hugmyndanna um heimagrafreiti. Til dæmis er fyrsta leyfið fyrir heimagrafreit gefið
aðeins fjórum árum eftir að haldið var upp á 1000 ára afmæli Íslandsbyggðar 1874.
26 Talið er að Stephan G. Stephansson hafi tekið með sér íslenska mold út sem hann setti í
heimilisgrafreit sinn í Kanada, sjá Lögréttu 17.08.1927, bls.1. Þessi dýrkun á jörðinni mun vera
afsprengi þjóðernishyggju sem fram kom með rómantíkinni á 19. öld.
27 Stjórnartíðindi 1902, B-deild, bls. 145-147.
28 Stjórnartíðindi 1901, A-deild, bls. 188.
29 Alþingistíðindi 1901, A-deild, dálkur 253.