Þjóðmál - 01.03.2016, Qupperneq 71

í ýmsum ríkjum var víðtækt frelsi til útgáfu peningaseðla á þessum tíma og
algengt að samkeppni ríkti milli einkabanka um seðlaútgáfu.
Síðari tíma hagfræðingar hafa deilt hart um það hvort ríkja skuli
samkeppni eða einokun á þessu sviði.
banka næmi um 40-50% af seðlum í umferð
hverju sinni. Bankar erlendis með seðlaút-
gáfurétt höfðu enn frekari tryggingar svo
þeim yrði kleift að rækja þá skyldu sína að
innleysa seðla. Meðal annars skyldu þeir
hafa hluta eigna sinna í fljótseljanlegum og
áreiðanlegum verðbréfum, handveðslánum
og verslunarvíxlum með stuttum gjaldfresti,
sem næmi þeim hluta seðlanna sem ekki
væri gulltryggður. Hugsunin var þá sú að
hrykki gullforðinn ekki til gæti bankinn selt
áðurnefnda fljótseljanlegu pappíra í öðrum
banka og fengið fyrir þá gull. En slík hjálp
var vart verið til staðar í afskekktu landi og
þá gat hjálp af þessum toga orðið torveld á
ófriðartímum.15
Björn Kristjánsson, bankastjóri Lands-
bankans og alþingismaður, gagnrýndi síðar
seðlaútgáfu íslandsbanka og sagði:
Ýmsir hérlendir menn virtust þeirrar
skoðunar að bankaseðlar væru eiginleg
gullmynt og að banki þyrfti ekki annað en
skrifa undir nafn sitt á laglega prentað blað
og að þar með væri orðið til gullsígildi.16
Björn líkti þessu við þau viðhorf sem uppi
höfðu verið um aldamótin 1800 þegar ýmsir
álitu að gefa mætti út bankaseðla ógull-
tryggða að vild.
Allnokkrir ríkissjóðir fóru í þrot á fyrstu
árum nítjándu aldar, þará meðal ríkissjóður
Dana og þar töpuðu íslendingar stórfé, en
danskir peningaseðlar urðu verðlausir. Um líkt
leyti varð Banque de France, aðalseðlabanki
Frakklands, gjaldþrota og við skipti búsins
fengu hluthafarnir aðeins 1 % af hlutafé sínu
til baka.17
Ef allir seðlar fslandsbanka hefðu verið í
umferð á sama tíma þá hefðu aðeins 937.500
kr. verið tryggðar eða 37,5%. Halda má því
fram að svo rýr gulltrygging hafi verið fölsk,
sér í lagi í Ijósi þess að bankinn gat hvergi
aflaðs sér viðbótargulls ef til áhlaups kæmi.
Seðlarnirgátu ekki verið innleysanlegirefveru-
lega á reyndi, eins og síðar kom á daginn.
En fleiri gerðir seðla voru í umferð hér á
landi. Þjóðbankinn í Kaupmannahöfn gaf
út 5,10, 50,100 og 500 kr. seðla sem voru
gjaldgengir um allt Danaveldi. Noregsbanki
í Kristjaníu gaf út seðla í sömu einingum
og 1000 króna seðla að auki. Ríkisbankinn í
Stokkhólmi gaf út seðla í sömu einingum og
þá höfðu alls 27 einkabankar í Svíþjóð leyfi
til útgáfu seðla, en þeim var þó eigi heimilt
að gefa út 5 kr. seðla. Höfundur hefur ekki
upplýsingar um það hvort mikið hafi verið
um norska og sænska seðla í umferð hér á
landi, en mynt þessara landa var engu að
síður í miklu magni hérlendis. Áður var þess
getið að Landsbankinn hafði heimild til
útgáfu seðla að andvirði 750 þúsund króna,
sem ekki voru innleysanlegir, en tryggðir af
landssjóði. En ekki nóg með það, heldur voru
í viðskiptum manna hérlendis notaðir seðlar
fleiri þjóða, þará meðal franskirfrankar, þýsk
ríkismörk, seðlar Englandsbanka og jafnvel
Bandaríkjadalir.18 Peningaviðskipti hérlendis
voru því með allt öðrum hætti fyrir rúmri öld
en síðar varð.
í ýmsum ríkjum var víðtækt frelsi til útgáfu
peningaseðla á þessum tíma og algengt
að samkeppni ríkti milli einkabanka um
seðlaútgáfu. Síðari tíma hagfræðingar hafa
deilt hart um það hvort ríkja skuli samkeppni
eða einokun á þessu sviði. Nóbelsverðlauna-
hafinn Paul A. Samuelsson, hélt því fram í
útbreiddustu kennslubók heims í hagfræði
að einokunin væri nauðsynleg, því annars
yrði verðgildi peninga ekkert vegna offram-
boðs.19 Aðrir hagfræðingar, þar á meðal
annar Nóbelsverðlaunahafi, Friedrich von
Hayek, gera ráð fyrir hinu gagnstæða - að
eina varanlega leiðin til að koma í veg fyrir
VORHEFTI2016 69