Þjóðmál - 01.03.2016, Page 77

menjar".38 Allt fram á vora daga hafa hag-
fræðingar deilt um kosti og galla gullfótar.
Kostir hans eru stöðugt verðlag og minni
kostnaður við viðskipti en ella. Langtímas-
töðugleiki verðlags hélt aftur af verðból-
guvæntingum. Ríkisstjórnum landa var
nauðugur sá kostur að gæta aðhalds í
fjárlögum og íhaldssemi í peningastefnu.
Með gulltryggingu hafði náðst fram frjálst
flæði fjármagns ríkja á milli. Frá sjónarhóli
stjórnmálamanna kom gullfótur aftur á móti í
veg fyrir óháða innlenda peningastefnu. Ekki
er rúm til að rekja þessa sögu hér, en síðustu
menjar gullfótarins í vorum heimshluta voru
aflagðar hinn 15. ágúst 1971, er Richard
Nixon Bandaríkjaforseti lokaði endanlega
fyrir möguleika á gullinnlausn Bandaríkja-
dals.39 Bretton Woods fastgengiskerfið riðaði
til falls tveimur árum síðar og fljótandi gengi
tók við. Síðan þá hafa afköst peningaprent-
vélanna aukist að miklum mun. Frá sjónarhóli
stjórnmálamannsins er auðveldara að afla
fjár með peningaprentun heldur en aukinni
skattheimtu og því ekki að undra að umfang
opinbers rekstrar hafi aukist mjög á síðustu
áratugum.
Að sama skapi óx þeirri hugmynd ásmegin
á fyrri hluta tuttugustu aldar að ríkisstjórnir
yrðu óhjákvæmilega að hafa með höndum
útgáfu peninga.
Meira að segja einn kunnasti hagfræðingur
austurríska skólans, Nóbelsverðlaunahafinn
Friedrich von Hayek (1899-1992), var þeirrar
skoðunar. Löngu síðar, eða árið 1976 mælti
hann hins vegar fyrir öndverðu sjónarmiði
og setti hann það fram með ítarlegum hætti
tveimur árum síðar.40
Að mati hagfræðinga er dýrtíð ævin-
lega sprottin af mistökum við stjórnun
peningamála, sér í lagi þegar aukið er við
peningamagn í umferð.4' Afnám gullinn-
lausnarskyldunnar og auknar heimildir
fslandsbanka til seðlaútgáfu höfðu þau
áhrif að seðlaútgáfan sjöfaldaðist á árum
ófriðarins, en á milli áranna 1914 og 1920
flórfaldaðist verðlag hérá landi.42 Með svo
mikilli seðlaútgáfu á þenslutímum var elds-
neyti borið að ofhitnuðu hagkerfi.
Hagfræðingurinn John Maynard Keynes (i 883-1946) lýsti
yfir vantrú á gullfætinum árið 1924, sem hann sagði
„barbarous relic".
Endalok alþjóðlegs gjaldmiðils
Ófriðurinn mikli riðlaði öllum gjaldmiðlum
heimsins og gulltryggingin lagðist af mestu
af. Norræna myntbandalagið leystist upp á
tímabilinu frá 1914 til 1924.43 Latneska mynt-
samstarfið lagðist af við upphaf ófriðarins, en
þó til staðar dejure allt til ársins 1927.44 Þrátt
fyrir þetta komu flest ríki á gulltryggingu
að nýju, en fjölþjóðlegir gjaldmiðlar heyrðu
sögunni til.
Gjaldeyriskreppan hérlendis var orðin
svo skæð þegar komið var fram á árið 1922
að útflytjendur voru nánast hættir að selja
bönkunum gjaldeyri, heldur áttu öll viðskipti
sín á óopinberum markaði. Öllum mátti Ijóst
vera að jafngengi við dönsku krónuna yrði
ekki haldið og því hófst sérstök skráning á
erlendum gjaldmiðlum gagnvart íslenskri
krónu hinn 13. júní 1922. Sölugengi danskrar
krónu var þá 1,2971 kr. og sterlingspunds
26,50 kr. Gengið var nú látið ráðast af fram-
boði og eftirspurn, var með öðrum orðum
„fljótandi", en sterlingspund notað sem
viðmiðunargjaldmiðill. Gengi krónunnar féll
við þessa breytingu en um leið vænkaðist
hagur atvinnuveganna og brátt komust
gjaldeyrisviðskipti íjafnvægi. Fljótandi gengi
VORHEFTI2016 75