Skólablaðið - 01.02.1975, Síða 8

PJÓDII-TRÖH
Hjá frændþjóð vorri, Norðmönnum, var í sumar sem leið
hátíð haldin til minningar um og til heiðurs við ölaf hinn
digra Haraldsson. Var kóngur sá einn hinn versti og grimm-
asti norrænna manna, þeirra, er sögur segja frá, og er þó
ástæða til að halda, að.sumt só undan dregið í frásögnum um
hann, sem þar ætti að standa. Má það heita ágætt daani um
hið kristna hugarfar, að hann hefur jafnan verið sannheil-
agur talinn og dýrkaður sem goð í Noregi og víðar um Norður-
lönd. Væri óg Norðmaður, fyndist mór ég standa í lítilli
þakkarskuld við þann f,hinn digra rnann” eins og ölafur Svía-
konungur (góður kóngur og heiðinn í skapi) kallaði hinn
ágenga nafna sinn.
Að 69 árum liðnum, mun og verða haldin hátíð hór á Is-
landi. Þá eru 1000 ár liðin síðan Hvíti-Kristur leysti af
hólmi öðin og Æsi aðra. Mun þá heiöruð minning þess hins
grimma ölafs Tryggvasonar og annarra þeirra, sem bezt gengu
fram í því að gróðursetja hin annarlegu frækorn Kristni og
Gyðingdóms á landi hór. Og enn munu menn fagna yfir hinum
sorglegu örlögum vorra fornhelgu, norrænu guða. I blindni
munu menn fagna sigrinum, sem unninn var að Lögbergi árið
1000, þegar hið síðasta hæli norrænnar hugsunar var niður-
brotið. Sennilega mun þá íslenzka þjóðin lítið hugsa um það,
hvar beri að leita frumorsakanna til margra alda kugunar.
En þó skal ekki þess dyljast, að ég fyrir mitt leyti vona,
að íslendingar verði að því leyti skilningsbetri á sína
eigin sögu og kunni þeim mun betur atburði til róta að
rekja, að ekki verði hátíð haldin til heiðurs við þá ölafana,
Þangbrand eða aðra slíka, heldur minnist menn þá fremur ann-
arra nafna með þakklæti, svo sem tflfs Aurgoða, ötryggs ber-
serks, Hákonar Hlaðajarls og fleiri manna slíkra. En líklega
er það of mikil bjartsýni hjá mór.
Einn spakur maður, íslenzkur, hefur talað um, hversu hið
hvíta mannkyn væri gegnjuðskað orðið. Er það orð og að sönnu.
Islendingar eru engir eftirbátar annarra hvítra þjóða í
þessu efni. Júðum þakka þeir bókmenntir sínar, bókmenntirnar,
"fjöregg þjóðarinnar”. Það er ekkert sjaldgæft að íslending-
ar þakki það hebreskum áhrifum að sögur voru ritaðar, Eddurnar
geymdar - og rímur kveðnar. Slík er þá frægð Msöguþjóðarinn-
ar".
Þegar tekið er tillit til þess, hversu einskorðuð öll
menntun hefir verið við þarfir kirkjunnar og hvað hún hefir
verið víé þarfir
verið einvöld í þeim efnum í öllum löndum, þá má íslenzka
þjóðin hrósa happi yfir því, hversu vel henni hefur tekizt
að beina anda sínum á snið við snörur hinnar alkunnu kristnu
kúgunar, þannig að hór urðu til bókmenntir slíkar sem íslend-
ingasögurnar og rímurnar. En það er augljóst, hverju það
er að þakka, því nefnilega að Islendingar urðu aldrei nógu
krjstinir til að láta fjötrast andlega. Þess vegna tóku
menn á ritöld að rita sögur um heiðnar het jur* Þess vegna
rituðu menn ekki á hinu heilaga máli kirkjunnar, heldur á
má’li öðins, heiðinni tungu. Og víst þurfti vit tþl þess.
Það er augljós sönnun á þessari staðhæfingu minni, að
eftir því, sem kirkjunni óx fiskur um hrygg í landinu, dofn-
aði yfir hinu andlega lífi þjóðarinnar. Og loks sofnaði
þjóðin svo að segja alveg í faðmi hinnar kaþólsku kirkju,
sofnaöi - og dre\Tiidi illa. Þá var lítið skrifað á .íslandi og
lítið kveðið annað en lofkvæði um Maríu og annað fólk hebr-
eskt. En þó lifði ennþá í glæðunum, hinum heiðnu gl*ðum.
Ennþá voru sögur lesnar. Þjóðin fór að rumska. Hún vaknaði
til fulls við það að skipt var um fóstru, skipt var um
kirkju. Fóstran nýja, sem kennd var við Martein munk hinn
þýzka, vildi fegin svæfa þjóðina aftur, ep það tókst ekki.
öðinn sjálfur hafði stökkt miði á þjóðina og nú tóku menn að
yrkja rímur - rímur. Og heiðinn var andi rímnanna.
En litlu mátti muna að þjóðin sofnaði aftur undir sálma-
stagli og guðsorði hinna fyrstu lúthersku biskupa. Guðbrand-
ur Þorláksson gerði róttæka tilraun til þess að uppræta
leifar heiðninnar, fá menn til að hætta lestri fornsagna og
hætta að kveða rímur. Lót hann svo um mælt, að við iðkun
slíkra íþrótta, mundi "ungdómurinn upptendrast til lausungar
og vonds lífernis”. Djöflatrú kirkjunnar og Helvítisógnanir
keyrðu svo úr hófi fram, að þjóðinni hélt við sturlun. Bjarg-
ráð sín gegn býsnum þessum, sótti hún í rímur og sögur. En
það vildi sá góði Guðbrandur ekki.
Það er alveg ótrúlegt, hvílíkum ógnum og ósköpum kirkj-
unnar þjónar gátu reynt að troða upp á þjóðina. Sem dámi upp
á það, vil ég tilfæra eitt vers úr gömlum sálmi, sem fylgdi
þjóðinni lengi. ,rUm þær feikna qvalir, sem þeir fordæmdu
verða að líða í helvíti", stendur sem fyrirsögn fyrir sálm-
inum. En versið er svona:
MAf einum neista í eymdarglóð
ólíðanlegri pína stóð
en þó qvinnu hár kynni sár
qvelja jóðsótt um þúsund ár.
I frá andar deyð, oss bevari guð.M
Það er líka nógu gaman að sjá hvað þau klingja lipurt
ljóðin, sem kirkjan fóðraði þjóðin á í marga mannsaldra.
T.d. þetta vers:
MÞig veri lof og prís, ó herra Krist
blezaður er þessi dagur fyrir vfst
við lofum þig nú og í evig tid,
heilagur, heilagur, heilagur ertu í
hæstu hæðum.M
Og þetta enn, sem er eftir Gísla biskup Jónsson:
MGuð veri lofaður og svo blezaður
því hann oss vel spísað (') hefur.M
Fleira mætti tilnefna, semekki er smekklegra.
Geta menn svo haldið því fram, að höfundar þessa kveð-
skapar hafi haldið neistanum lifandi, lífsneista íslenzkra
bókmennta? Eru þeir vökumennirnir, sem vöktu meðan svartast
myrkrið, vekjararnir, sem kölluðu, þegar aftur tók að rofa
til? Þið nefnið e.t.v. Passíusálmana. Hallgrímur var að
vísu snillingur og sálmar hans hafa eflaust bætt smekk manna
að nokkru. En þó er það fjarri sanni, að þeir, sem stóðu að
endurreisn íslenzkra bókmennta, hafi ausið af þeim brunni.
Snilld sína sóttu þeir annað, í Islendingasögurnar, Eddu-
kvæðin og rímurnar. Heiðinn var neistinn, sem bálið tendrað-
ist af, það, sem nú vermir okkur, börn nútfmans.
Avextir þeirra, sem stældu Passíusálma Hallgríms, eru
óskapnaðir slíkir, sem Upprisu- og Hugvekjusálmar síra Sig-
urðar Jónssonar og Steins biskups. Avöxt heiðninnar er að
finna í ljóðum Eggerts, Bjarna og Jónasar. Má þar glöggt
greina skyldleikann og rekja sifjaböndin allt aftur í fornöld.
Einhver voldugasta þjóð heimsins er Gyðingar. Hinar
arabísku þjóðir hafa gert þá að kennifeðrum sínum svo mjög,
að löggjöf sú, sem þeir Semítarnir sömdu fyrir nærfellt 3000
árum, má heita undirstaða allrar löggjafar hinna voldugustu
og bezt menntu þjóða af hinum ariska kynstofni. Og Gyðingar
eru það, sem ofra«:i- nefndur oe beirra manna heilagastur
sem fæðzt hafa, að dómi flestra Aría. Fé heimsins er og
mjög í höndum Guðinga. Mestu fjárplógsmenn hins hvíta heims
eru af Guðingaættum og hafa sumar þjóðir fengið að kenna á
því nú í seinni tíð, t.d. Þjóðverjar. Það liggur við að
Aríarnir kafni undir nafni, (Aríar=lierrar).
Einnig hór á Islandi er Júðinn vaxinn Islendingum yfir
höfuð. Og Islendingar virðast aldrei fá nógsamlega þakkað
þeim mönnum, sem því ollu upphaflega. Og þó ætti ekki að
vera erfitt að skilja hverjum íslenzkum manni, að það var
tilræði við hið íslenzka og norræna þjóðerni, tilræði, sem
að ben gerðist. Hefur nú grafið og grasserað I því sári í
nærfellt 1000 ár og seint mun ganga lækningin. Ég fyrir
mitt leyti er I engum vafa um það, að eiaa ráðið sé að upp-
ræta þann hinn illa meiðinn, taka upp þráðinn aftur að fullu,
þar sem hann var niður felldur við tilkomu Kristninnar.
Hefja framsókn mikla og öfluga, grundvallaða á okkar eigin
forna vísdómi, sem enn er varðveittur I okkar sannheilögu
Eddum. Mun þá koma upp speki ein og önnur, sem þegar sóst
votta fyrir á Islandi. Því margt hefur verið hugsað spaklega
á Islandi og eru hór eflaust heilar til að ráða ýmsar gátur
erfiðar, ef ekki spillir tilvist og vald ófullkominna hug-
mynda fjarlægrar frumþjóðar.
Hjálpi oss svo Freyr og Njörður og áss hinn almátkií
S E 6.árg.2.tbl.
Ein mesta meinsemd, sem strítt getur á nokkurt þjóð-
fólag, er sú, að róttarfari þess só á þann veg fyrir komið,
að þjóðin efist um heilbrigði þess. Komist sú hugsun inn
hjá mönnum, að róttarfarið só að einhverju leyti óheilbrigt,
þá er öllu heilbrigðu samlífi manna á meðal í voða teflt.
Mcnn missa virðingu fyrir dómstólunum og valdhöfunum og rétt-
lætistilfinningu manna er rothögg til höfuðs reitt. Og þegar
svo er komiö, þá heldur hi'.ignunin og hrörnunin innreið sína.
Löíiin og reglurnar eru fótum troðin. Brotin verða svo tíð og
svo aLmenn, að ókleift er framkvæmdavaldinu að láta nokkuð
veruLega að sór kveða. Það tekur því það Lokaráð að grípa
niður á einstalca brotum og einstaka mönnum og allt kemst í
megnasta öngþveiti. Og afleiðingin verður sú, að menn verða
ekki jafnir fyrir lögunum. Sumum eru lagðar á herðar þungar
refsingar og margs konar mannorðsspjöll, verðskulduð og 6-
verðskulduð, en aðrir og oft þeir, sem síst skyldi, sleppa
óhegndir, já, og fá meira að segja stundum einhver heiðurs-
laun.
Lík þessu cr saga róttarfarsins hér í skóla. Frá upp-
hafi vega hefir því verið þannig háttað, að nemendur hafa
hlotið að efast um heilbrigði þess. Þeim hafa verið settar
ýmsar reglur, bæði svo strangar og vitlausar að ekki hefir
verið mögulegt nokkrum skólapilti að vera hér öðruvísi en
sem brennimerktur lögbrjótur. ValdLiafarnir, rektor og
kennarar, hafa líka eflaust vitað, hvc vitlausar nemenda-
reglurnar hafa verið , og því hefir þeim verið mjög slæ'lega
framfylgt. Þeir, sem hafa átt að gæta þess, að þær væru í
heiðri haföar, hafa horft á ýmsar greinar þeirra þverbrotnar
og ekkert sagt við, en lagt blessun sína yfir það með þögn-
inni. Afleiðingin hefir orðið sú, að smám saman hafa menn
gersamlega misst aila virðingu fyrir þessum margbrotnu.
vesadu og vit'lausu rcglum, og nú má svo segja, að eiginiega
sjáist hvergi svart á hvítu hvað rétt er og ekki rótt nór
1 skóta. flr þessu vcrður nú bráðlega bætt mcð nýjum og bet
betri nemendareglum, en við höfum áður átti við að búa.
Þessar nemendareglur hafa ýms meiri og betri skilyrði til
þess að heilbrigði skólalífsins, en aðrar nemendareglur haf
haft. Má þar fyrst til nefna, að nemcndur hafa sjálfir átt
-tllmikinn þátt í samningu þcirra og verður það því bæði lag-
alcg, siðfcrðisleg og drengskaparskylda, sem býður þeim að
beygja sig undir þær. Aður var hlýnisskyldan við nemenda-
reglurnar aðeins valdboð um að hlýða einhverjum sjaldséðum,
fáheyrðum, ósanngjörnum og óljósum fyrirmælum duttlungafullra
vaidhafa, sem ckki virðast hafa haft minnsta grum um hvað
rettLætistilfinning ungra Islendinga á tuttugust öldinni
væri. N:ú er þannig um garðinn búið, að auk valdboðs mun
sanngjarnari valdhafa, þá hafa nemendareglurnar stuðning
í samþykki og velvilja ncmenda. Þær eru að mörgu leyti hold
af þeirra holdi og hcfir slíkt ósegjanlega mikla þýðingu um
al’la frarikvæmd þeirra og virðingu fyrir þeim.
SKOLADOHUR
Svo kann í fljótu bragði að virðast, að þessar nýju
nemendareglur, sem svona eru gerðar, v.eru nægileg trygging
þess, að róttlætistilfinning nemenda vaknaði af þeim langa
dvala, sem hið rotna róttarfar skólans hefir komið henni í.
En svo er nú ekki að öllu leyti. Til þess að það verði
þurfa nemendur einnig að fá íhJ.utunarrétt í dómsvaldinu.
Hingað til hefir dómsvaldið verið eingöngu I honuum
skólastjórnar, kennara og rektors, og er það ennþá. Nemend-
ur hafa aldrei fengið að hafa þer nokkurn fulltrúa og aldrei
átt kost á að standa fyrir máli sínu eða svara til saka.
Af þessu leiðir, að nemendur grunaði, og það ekki að ástæðu-
lausu, að ekki væri hér allt með felldu. Þeim fahns hér
vera eitthvað óhreint og hálf ógeðslegt á bakvið. Hreinlyndi
æskunnar þoldi ekki slíkt pukur og nemendur skildu ekki að
hér gæti sanngirnin og réttlætið verið að verki. Einna
greinilegast sést þetta á því hver áhrif þetta eiginlega
dæmalaust viðkunnanlega orð MkennarafundurM er farið að hafa
á nemendur. Menn heyra varla kennarafund nefndan án þess að
þeir fái hálfgerðan hjartslátt og einhverja óljósa kÝíða- og
óróatilfinningu, sem ég þekki vel en get ekki lýst og er
það líka óþarfi, því að flestir lesendur þessa blaðs munu
við hana kannast. Þetta er og ofureðlilegt. Nemendur vita
að flestir kennarafundir eru allt annað en glæsilegar sam-
kundur. Þeir vita að þar er sjaldnast verið að ræða um
skólans gagn og nauðsynjar, heldur eru þar, því nær eingöngu,
rædd ýms smávægileg afbrot nemenda, bollalagt, oftast út í
bláinn, hverja refsingu þessi og þessi sökudólgur skuli fá
o.s.frv. Ég segi "út 1 bláinn" af því að það er vitanlegt
að kennarar, aðstöðu sinnar vegna, hafa oftast litla hugmynd
um orsakir til afbrota nemenda og geta því ekki dæmt rétti-
lega um gildi þcirra. Oft er og gcrt mest vcður út af því,
sem sízt skyldi, en annað mikilvægara látið liggja milli
hluta. T.d. er það talin höfuðsynd ef nemendur sýna alómögu-
legri kennaranefnu minnsta mótþróa, cn eklvi minnzt á það,
þótt menn viti dæmi þess, að kennari hefur rokið í illsku á
nemendur og löðrungað þá á hinn fólslegasta hátt. Slíkt
er réttlætið hór í skóla og slíkt vita ncmendur að það er
og auðvitað una þeir því hið versta.
Svo má líka segja að undanfarið og reyndar ennþá só
vald skólastjórnar svo bágborið og lítt í hávegum haft, að
illmögulegt eða jafnvel ómögulegt só fyrir hana að framkvæma
ýmsar ráðstafanir, sem nauðsynlegar eru til aö koma á og
viðhalda góðri reglu í skólanum. Öll vitum við t.d. að ekki
mundi auðvelt skólastjórn, að reka nemanda úr skóla, jafnvel
þótt nokkrar sakir stæðu til. Nemendur mynduðu auðvitað
sterka og órjúfandi skjaldborg utan um fólaga sinn og væri
á þann garð allóvænlegt að ráða. Það verður þó að játast,
að þetta er ekki alls kostar heppilegt. Sá maður gæti í
skóla komið, að betra væri, bæði honum sjálfum og skólanum,
að hann hefði þar ekki langdvöl. En á meðan dómsvaldið hef-
ir eingöngu aðsetur sitt hjá rektor og á kennarastofunni,
þá verður elíki við þessu gert. A meðan verður vald skóla-
stjórnar ætíð veikt og vesælt. Því að á meðan nemendur ha
ekkert tækifæri til að fylgjast með og hafa hlutdeild í dó
dómsvaldi skólans, þá munu þeir I hverju máli kveða upp og
reyna að framkvæma sinn eigin dóm, sem ekki er víst að verc
ætíð samhljóða dómi skólastjórnar. Og á meðan ástandið er
slíkt, þá er ekki við þvi að búast að hægt verði að fram-
fylgja til hlítar nokkrum nemendareglum, jafnvel þótt óað-
finnanlegar væru.
Þetta er vandamál, sem þó áreiðanlega má kippa í lag,
þannig að það komist í viðunanlegt horf. En það verður ekki
gert með neinni eflingu framkvæmdarvaldsins, lögreglu eða
einhverju þess háttar, heldur verða slíkar ráðstafanir að
sadcja stoð sína og styrk til sjálfra nemendanna. Sá styrkur
yrði eflaust ekki fenginn á annan betri hátt en þann, að
stofnaður væri sérstakur dómur innan skólans og í honum ættu
einhverjir nemendur sæti. Eg hugsa mér að dómur þessi yrði
þannig skipaður, að I honum ættu sæti tveir nemendur, kosnir
á almennum skólafundi, tveir kennarar kosnir af kennarafundi
og rektor sem oddamaður. Um skipan dómsins má vitanlega
deila, en ég állt hann bezt skipaðan svona, þótt ekki rök-
styðji ég það frekar hér.
Varla verður um það deilt, að slík ráðstöfun er mjög
líkleg til að koma að miklu gagni. Þarna er skapaður reglu-
legur dómstóll, sem bæði skólastjórn og nemendur geta óhult-
ir lagt mál sín fyrir. Gamla pukrið og hálfvelgjan hverfur.
Nemendur hafa síður ástæðu til að ætla að alltaf sé verið
að brugga þeim eitthvað illt og hin óheilbrigða mótspyrna
minnkar að sama skapi og traustið til dómsvaldsins eykst.
Hennar er ekki lengur þörf, nemendur vita hvað fram fer,
og þeir þurfa ekki lengur að vera hræddir um að félögum
sínum sé gert rangt til. Hér með segi ég ekki að undanfarið
hafi verið kveðnir upp beinlínis rangir dómar yfir nemendum
heldur hitt, og það er það eina, sem máli slciptir, að nem-
endur hafa verið hræddir um og jafnvel haft ástæðu til að
halda að það væri gert.
Sumir kunna að segja, að nemendum só ekki að treysta
í svona mikilvægum málum. En slíka aðdróttun hygg ég á
engum rökum reista. Nemendum eru lagðar á herðar skyldur,
og það allþungar, og við því er ekkert að segja, en hitt
verður mönnum að skiljast, að skyldunum verða að fylgja ein-
hver róttindi og róttindunum fylgir svo ábyrgð, sem allir
finna til. Þess vegna er óg viss um , að þegar nemendur
hefðu fengið þessi umr.eddu róttindi, þá fyndu þeir til þunga
ábyrgðarinnar, sem á þeim hvílir. Þeir, sem í þennan dóm
lentu, mundu ckki cingöngu koma fram sem nemendur eða fél-
agar samnemenda sinna, heldur sem róttlátir dómarar, sem
lótu skynsemi og sannfæringu ráða gerðum slnum. Baráttan
stæði ekki lengur á milli nemenda og kennara eins og nú,
heldur yrði starf dómsins leit að sannleikanum og róttlátri
refsingu I hverju máli. Meira að segja þarf ekki mikið hug-
arflug til að ímynda sór að fyrir kæmi það mál, sem nemendur
einhverra hluta vegna dæmdu I þyngri refsingu en kennarar.
En auk róttlætiskröfunnar, sem nemendur eiga til þess
að þetta komist á, þá mælir það líka mjög eindregið með
þessari ráðstöfun, að nemendur, aðstöðu sinnar vegna, þekkja
oftast betur alla málavöxtu, heldur en kennarar og rektor
geta gert. Einnig þetta sýnir að nemendum ber að hafa hlut-
deild í meðferð þessara mála.
Mér er kunnugt um það, að nemendur skilja vel nauðsyn
þessa máls. Þeir sjá að hér er á ferðinni mál, sem nauðsyn-
legt er heill og velferð skólans. Þess vegna óska þeir
að það nái fram að ganga. Og í trausti þess að allir þeir
kcnnarar, sem bera hag skólans fyrir brjósti, sjái hvíllkt
nauðsynjamál þetta er, þá vonum við að þeir leggi ekki að
óþörfu steina I götu þess. Loks vil ég minna ykkur á,
háttvirtir lesendur, að efinn, hikið og tregðan svifta oss
oft því, sem við viljum vinna, með því að varna oss því að
þora að reyna. Þess vegna skulu þetta vera mín seinustu
orð, að sinni, I þessu máli: Látum oss þora að reyna, það
er frjálsbornum, framgjörnum mönnum samboðið.
Gunnar Pálsson. 2.tbl. 5.árg.
8