Þjóðmál - 01.06.2019, Blaðsíða 45

ÞJÓÐMÁL Sumar 2019 43
Málsvarar sykurskattsins benda á að þær
verðhækkanir sem skatturinn mun líklegast
orsaka hafi þau áhrif að eftirspurn á sykruðum
vörum minnki og neysla á slíkum vörum
muni dragast saman. Rannsóknir á tilfellum
þar sem neyslusköttum hefur verið beitt
til að stýra neyslu almennings frá óhollum
matvælum sýna fram á að verðhækkanir
séu líklegar til að hafa áhrif á eftirspurn, þótt
breytingin sé í flestum tilfellum smávægileg.
Í Danmörku hækkaði verð á smjöri um 13,1%
þegar skattur var lagður á fiturík matvæli árið
2011, en í kjölfarið dróst sala á smjöri saman
um 5,5%. Sykurskattur í Finnlandi olli 14,8%
verðhækkun á sætindum og 7,3% verðhækkun
á gosdrykkjum, en einungis 2,2% minnkun
á neyslu sætinda og aukningu í neyslu
gosdrykkja. 10% skattur á sykraða drykki í
Mexíkó, sem er fátækasta landið sem hefur
innleitt slíka skatta, hafði þau áhrif að sala á
sykruðum drykkjum dróst saman um 6,6%.
Slíkar breytingar á neyslu koma síður en svo á
óvart. Ein grunnkenninga hagfræðinnar segir
okkur að þegar verð hækkar minnkar eftirspurn,
sem er ágætis grundvallarhugmynd, en líkt
og með margar alhæfingar um mannlega
hegðun felst í henni ákveðin einföldun.
Erfitt getur verið að spá fyrir um hversu mikil
breytingin verður og ófyrirséðar afleiðingar
verðhækkana koma oft seint í ljós.
Neyslumynstur einstaklinga er flókin vél með
fjölmörg (mis)vel smurð tannhjól, og þótt
verðhækkanir hafi vissulega áhrif á eftirspurn
eftir ákveðnum vörum er verð ekki það eina
sem stýrir neysluvenjum einstaklinga.
Einn þeirra þátta sem hafa hvað mest áhrif
á hvernig neytandi bregst við verðhækkun
á ákveðinni vöru er hversu mikilvæg varan
er fyrir neytandann, eða hversu „teygjanleg”
eftirspurnin er. Eftirspurn eftir eldspýtum er
til dæmis fremur teygjanleg, þar sem ólíklegt
er að eldspýtur spili mikilvægan þátt í neyslu-
mynstri einstaklinga. Matur og drykkur á sér
hins vegar stóran sess í fjárhag heimila og
þess vegna eru neytendur ólíklegir til að gera
miklar breytingar á neyslumynstri sínu nema
verðbreyting sé umfangsmikil.
Hands off my Irn-Bru
Við þurfum ekki að leita langt til að finna
dæmi um afleiðingar sykurskatts, því sem fyrr
segir var sykurskattur settur á hér á landi árið
2013 og afnuminn aðeins tveimur árum síðar.
Í skýrslu Rannsóknarseturs verslunarinnar um
áhrif íslenska sykurskattsins á verð og neyslu
kemur fram að skatturinn hafi haft afar lítil
áhrif á bæði verð og neyslu sykraðra matvæla.
Var það helsta ástæða þess að skatturinn
stóð í eins skamman tíma og raun ber vitni.
Svar Landlæknisembættisins við þessum
niðurstöðum var að skatturinn hefði ekki
verið nægilega lengi við lýði og ekki verið
nægilega hár. Í frétt Ríkisútvarpsins sem
birtist hinn 24. júlí þessa árs kom fram að
skatturinn hefði ekki gengið nægilega langt
og að neytendur hefðu ekki fundið nægilega
fyrir honum, sem væri ástæða þess að fyrir-
huguð verðhækkun yrði að minnsta kosti
20%, en hækkunin var aðeins verið í kringum
5% árið 2013.
Erfitt er að deila um að 20% verðhækkun
muni hafa áhrif á neysluhegðun einstaklinga,
sér í lagi neysluhegðun lágtekjufólks. Sterkar
vísbendingar eru fyrir því að sykurskattar,
og svokallaðir syndaskattar almennt, hafi
hlutfallslega meiri áhrif á lágtekjufólk en
aðra. Lágtekjufólk er líklegra til að eyða hærra
hlutfalli tekna sinna á vörur sem falla undir
slíka skatta og er ólíklegra til að gera miklar
breytingar á neyslu sinni.
Samkvæmt rannsókn bresku hagstofunnar
Office for National Statistics á áhrifum skatta
á tekjur heimila árið 2018 eru miklar líkur á
því að óbeinir skattar, eins og sykurskattur,
geti leitt til aukins ójafnaðar, þar sem
skatturinn hafi margfalt minni áhrif á
hátekjufólk en lágtekjufólk. Samkvæmt
rannsókn bresku hugveitunnar Institute
of Economic Affairs á sykursköttum er
lágtekjufólk einnig líklegt til að skipta yfir í
ódýrari sykraðar vörur eða versla í auknum
mæli í afsláttarverslunum, sem gæti haft
neikvæð áhrif á mataræði þess.