Þjóðmál - 01.06.2019, Side 81

ÞJÓÐMÁL Sumar 2019 79
og Bretlands sameiginlega fyrir öryggi og
friðhelgi landsins og reyndu þannig að draga
Sovétríkin beint inn í herverndarmálið. Það
var fellt. Allir alþingismenn nema þingmenn
kommúnista greiddu síðan atkvæði með
samningsgerðinni, þ.e. 39 gegn 3. Þau skilyrði
voru m.a. sett fyrir dvöl hins bandaríska herliðs,
að það hyrfi allt á brott þegar að ófriðnum
loknum, svo og, að algert frelsi og fullveldi
Íslands væri viðurkennt og ekki hlutast til um
stjórn Íslands þá eða síðar. Að þessu gengu
Bandaríkin. Engin breyting varð á samkomu-
laginu um herverndina og dvöl herliðsins við
það, að Bandaríkin urðu formlegur styrjaldar-
aðili, og hélst ástandið því að þessu leyti
óbreytt fram yfir styrjaldarlokin.
Líflínan yfir Atlantshafið
Ísland gegndi mjög mikilvægu hlutverki í
styrjöldinni, og komst bandarískur hermanna-
fjöldi þar upp í um 45.000 manns. Einkum
skipti aðstaðan á Íslandi miklu máli fyrir
vernd her- og birgðaflutninga yfir Atlants-
hafið, þ.á.m. hergagnaflutninga skv. láns- og
leiguskilmálum til Sovétríkjanna. Ísland
„gætti slagæðarinnar yfir Atlantshafið“, eins
og Churchill komst síðar að orði á Jalta-
ráðstefnunni. Kenningarnar frá því fyrr á
öldinni um hernaðargildi landsins sönnuðust
til fulls.
Eindreginn vilji Íslendinga sjálfra á þessum
tíma til að halda sig frá deilum þjóða og
stríðsátökum, svo sem frekast væn kostur,
kom hins vegar enn skýrt fram, er íslenska
lýðveldið, endurreist hinn 17. júní 1944,
þegar sambandslagasamningurinn við Dani
heimilaði, hafnaði tilboði „hinna 3 stóru“ frá
Jalta-ráðstefnunni í febrúar 1945 um að
gerast stofnaðili samtaka Sameinuðu
þjóðanna, ef það lýsti yfir stríði.1
Andi hlutleysisins sveif enn yfir vötnum, og
Íslendingar höfðu ákveðnar hugmyndir um
það, hvað best hæfði vopnlausri smáþjóð,
þótt þeir á hinn bóginn vissu mætavel, hvaða
hugsjónum þeir vildu leggja lið, þegar í
harðbakka slægi.
Eftir að styrjöldinni var lokið, bar Bandaríkja-
stjórn haustið 1945 fram tilmæli um herstöðvar
á þremur stöðum á suðvestanverðu Íslandi til
langs tíma, er túlkað var sem 99 ár. Mörgum
þótti þessi beiðni ekki hyggileg, og varð
hún undirrót tortryggni, sem lengi átti eftir
að gæta í garð Bandaríkjastjórnar. Það var
víðsfjarri nýsjálfstæðri smáþjóð að samþykkja
varanlegar herstöðvar - þótt vinaríki væri - í
landi sínu, nú þegar friðartímar virtust fram-
undan. Allir stjórnmálaflokkar landsins voru
sammála um að hafna beiðninni, og féll hún
þá niður. Haustið 1946 var hins vegar gerður
samningur, sem heimilaði Bandaríkjastjórn
takmörkuð afnot Keflavíkurflugvallar vegna
hersetunnar í Þýskalandi, jafnframt því sem
íslenska ríkisstjórnin tók formlega við eignar-
og umráðarétti mannvirkja á Keflavíkurflug-
velli, sem gerð höfðu verið í styrjöldinni. Sá
bandarískt fyrirtæki um rekstur flugvallarins
næstu árin, og var m.a. aðstaða til almennrar
þjónustu bætt. Hægt var að segja
samningnum upp þannig, að hann félli úr
gildi eftir 6 1/2 ár, ef lausn Þýskalandsmála
drægist á langinn. Þessi samningur sætti
heiftúðugum deilum á Íslandi. Samsteypu-
stjórn Sjálfstæðisflokksins, Alþýðuflokksins
og Sameiningarflokks alþýðu - Sósíalista-
flokksins, sem mynduð hafði verið til að hafa
forgöngu um nýsköpun atvinnulífsins eftir
styrjöldina, féll vegna klofnings í flugvallar-
málinu. En meirihluti Alþingis, 32 gegn 19,
samþykkti samningsgerðina. Hurfu síðustu
bandarísku hermennirnir síðan úr landi í apríl
1947.
Viðræður um varnarbandalag hefjast
Íslendingar fylgdust vel með hinni uggvænlegu
þróun, sem smám saman varpaði skugga á
þann langþráða frið, sem skapast hafði við
lok heimsstyrjaldarinnar. Eins og aðrar frjálsar
þjóðir, höfðu þeir vaxandi áhyggjur af öryggi
landsins í ljósi samningsrofa einræðis- og
ógnarstjórnar Jósefs Stalíns í Sovétríkjunum
og út þenslustefnu kommúnismans.