Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 3

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
95
Viðhorf Íslendinga til náttúrunnar hefur
löngum verið sveipað blöndu af raunsæ-
isrómantík sem hefur litað sýn þeirra á
landið og sjálfsmynd þeirra. Náttúruna
hefur því einna helst borið á góma í
hátíðaræðum, ljóðum og landkynningu.
Síðustu ár hafa Íslendingar þó, einsog
aðrar þjóðir, vaknað til vitundar um að
náttúran er undirstaða tilveru okkar
og umgengni við hana er grunnatriði í
efnahagsmálum og almennu mannlífi.
Af umræðu í aðdraganda og kjöl-
far síðustu þingkosninga má ráða að
náttúru- og umhverfismál eru loksins
komin í deiglu stjórnmálanna. Þar fer
skiljanlega mest fyrir umræðu um lofts-
lagsbreytingar en líka er rætt um skyld
málefni, svo sem mengun, eyðingu vist-
kerfa og ósjálfbæra nýtingu auðlinda.
Nú er svo komið að upplýsingar berast
úr öllum áttum um þessi mál. Tekist er
á um áherslur og ábyrgð, og sýnist sitt
hverjum. Það er því skiljanlegt að margir
eigi í erfiðleikum með að átta sig á stöð-
unni og séu óvissir um hvað við tekur.
Vegferðin frá vitundarvakningu til
aðgerða í umhverfismálum er yfirleitt
löng og leiðin sjaldan bein eða augljós
í upphafi. Þessu ferðalagi hefur verið
líkt við að breyta stefnu stórskips á
fullri siglingu.
Helstu þátttakendur í þessari vegferð
eru stjórnvöld, þ.e. ríki og sveitarfélög,
sem beita ýmsum tólum til að hrinda
stefnumálum í framkvæmd, lögum og
reglugerðum, sköttum, fjárveitingum,
samningum, hvatningu með fræðslu,
ýmsum hagrænum hvötum, verkefna-
styrkjum á tilteknum sviðum o.s.frv., en
ekki síst evirku eftirliti með að farið sé
að lögum, reglugerðum og samningum.
Fyrirtæki og fjárfestar gegna einnig
hlutverki í gegnum framkvæmdir og
fjárfestingar. Hlutverk þriðja geirans,
sem er samheiti um óhagnaðardrifin eða
arðsóknarlaus félagasamtök og sjálfs-
eignarstofnanir, felst í eigin verkefnum
og aðhaldi við stjórnvöld og fyrirtæki.
Að lokum er svo almenningur með eigin
breytni, félagsstarfi, og aðhaldi.
Ef satt reynist að nú sé að takast að
snúa hinu stóra skipi í umhverfis- og
náttúruverndarmálum, þá má sjá fyrir
sér að hafist verði handa um að moka
viðeigandi aðgerðum af kappi inn á
vélar þess, þannig að það nái fullum
dampi og stefni að lokum hraðbyri að
settum markmiðum. Hér þarf að hafa
hugfast að það er áfangastaðurinn en
ekki ferðalagið sjálft sem skiptir máli.
Með öðrum orðum felst tilgangur veg-
ferðarinnar ekki í aðgerðunum sjálfum
heldur áhrifunum sem þeim er ætlað að
hafa. Þess vegna þarf að staldra við öðru
hvoru og huga að því hvort þær aðgerðir
sem lagt var upp með hafi haft tilætluð
áhrif. Hvort komið hafi fram neikvæð
hliðaráhrif sem kalla á endurskoðun,
eða hvort aðrar aðgerðir geti hugsan-
lega skilað meiri og betri árangri. Einnig
þarf að athuga hvort mælikvarðar til að
meta árangur þarfnist endurskoðunar.
Að endingu þarf að hafa hugfast að
gleyma sér ekki í að telja afurðir.
Tökum nokkur dæmi um flækjustig
og mögulegar vendingar í aðgerðaáætl-
unum í umhverfismálum.
1 Mikil áform eru uppi á heimsvísu um
orkuskipti í einkabílum úr jarðefna-
eldsneyti í umhverfisvænni orkugjafa.
Með þessu á að minnka kolefnisspor
samgangna. Samtímis stefna skipulags-
yfirvöld víða um heim að umhverfis-
vænni samgöngum og leggja áherslu á
eflingu almenningssamgangna, virkra
ferðamáta og þéttingu byggða.
Þessum ólíku leiðum að sama marki er
oft stillt upp sem andstæðum. Svo virðist
sem þar takist á ólíkur lífsstíll og pólitísk
sjónarmið sem eiga væntanlega eftir að
óma hátt næstu árin. Hvort önnur leiðin
er réttari eða sambland beggja best, það
leiðir tíminn í ljós. Í þessari umræðu er
hins vegar gott að missa ekki sjónar á til-
ganginum með aðgerðunum.
Að ná settu marki
Náttúrufræðingurinn 91 (3–4) bls. 95–96, 2021