Náttúrufræðingurinn - 2021, Blaðsíða 56

Náttúrufræðingurinn
148
Ritrýnd grein / Peer reviewed
ingur á útbreiðslu þessa áhugaverða
krabbadýrs er mikilvæg, meðal annars
í vistfræðilegu samhengi, svo sem í
tengslum við fæðu fiska og fugla11,16–18
og í ljósi loftslagsbreytinga og hlýnunar
vatna. Vísbendingar eru um að tegundin
sé viðkvæm fyrir hlýnun.19
Skötuormar eru af fornum meiði,
taldir hafa komið fram í dagsljósið fyrir
um 200 milljónum ára og virðast lítið
hafa breyst að lögun og útliti.20 Þeir
finnast í tjörnum, stöðuvötnum og smá-
lækjum umhverfis allt norðurhvelið, frá
60. til 80. gráðu norðlægrar breiddar.19
Skötuormurinn er ein af fáum heim-
skautategundum sem þrífast hér á landi.21
Skötuormurinn er einær, klekst sem
lirfa úr eggi á vorin, vex með ham-
skiptum og nær fullri stærð síðsumars.
Hann verpir eggjum allt sumarið og
fram á haust, og þá drepst hann áður en
vetur gengur í garð. Um líffræði skötu-
orms almennt, útlit og lífshætti hér
á landi er til nánari glöggvunar vísað
til greinar Þóru Hrafnsdóttur og Þor-
gerðar Þorleifsdóttur í þessu tölublaði,18
umfjöllunar í Lesbók Morgunblaðsins
árið 1996,11 greinar Árna Einarssonar í
Náttúrufræðingnum árið 197910 og rits
Snorra Baldurssonar, Lífríki Íslands,
vistkerfi lands og sjávar.21
EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR
Útbreiðsla skötuorms á Íslandi var
könnuð á grundvelli eigin rannsókna
og gagna og með ýtarlegri leit í birtum
rannsóknagreinum og -skýrslum, þar
með talið samstarfsaðila í verkefninu
Yfirlitskönnnun á lífríki íslenskra vatna
sem Náttúrufræðistofa Kópavogs,
Háskólinn á Hólum, Háskóli Íslands
og Veiðimálastofnun (nú: Hafrann-
sóknastofnun, rannsókna- og ráðgjaf-
arstofnun hafs og vatns) settu á lagg-
irnar árið 1992.17,22–24 Einnig var leitað
fanga í ferðaritum og frásögnum fyrri
tíma, meðal annars í ritverkum Þor-
valds Thoroddsens,25,26 og aflað upp-
lýsinga um fund skötuorma með skrif-
legum og munnlegum fyrirspurnum til
almennings.
Aðstandendur Yfirlitskönnunar á líf-
ríki íslenskra vatna veittu góðfúslegt
leyfi til að nota hluta af gögnum verk-
efnisins. Um er að ræða skrá með upp-
lýsingum um fæðu silunga í alls 60
stöðuvötnum.
Mikið af upplýsingum um fundar-
staði skötuorms og tilvist er að finna
í rannsóknar- og vöktunarskýrslum í
tengslum við virkjanir, einkum fiski-
rannsóknir Veiðimálastofnunar á vatna-
sviði Blöndu og Þjórsár.27–29
Eftirgrennslan höfunda hjá almenn-
ingi um fundarstaði skötuorms var
gerð í því augnamiði að afla vitneskju
um skötuorma sem hefði verið erfitt að
fá með öðrum hætti. Fyrst voru settar
fram fyrirspurnir af þessu tagi árið 1994
í dagblöðum og útvarpi og nú síðast í
október 2020, einnig á Facebook.
Tilkynningar frá almenningi voru
misýtarlegar. Oftast voru gefin upp
staðarheiti en í nokkrum tilfellum
einnig hnattstaða (lengdar- og breiddar-
gráða, GPS-hnit) og jafnvel loftmynd
af fundarstað. Í öðrum tilfellum voru
upplýsingar takmarkaðar og óáreiðan-
legar, svo sem að sést hefði til skötu-
orms á tilteknu landsvæði, og var
slíkum tilfellum sleppt í þessari sam-
antekt. Í þeim tilvikum þar sem stað-
setning fundarstaðar var gefin upp
á afmörkuðu landsvæði, til dæmis á
heiði, var staðsetningin námunduð
með hnattstöðu sem næst miðju við-
komandi svæðis.
Fundarstaðirnir voru skráðir með
heiti vatns eða lýsingu fundarstaðar og
staðhátta, landfræðilegri staðsetningu,
nafni heimildarmanns, ártali fundar og
tilkynningar. Ákvörðun hnattstöðu var
gerð á vefsíðu Google Earth og korta-
grunni Landmælinga Íslands, þar sem
jafnframt var skráð hæð viðkomandi
fundarstaðar yfir sjávarmáli.
3. mynd. Útbreiðsla skötuorms á Íslandi með hliðsjón af hæð (m) yfir sjávarmáli. Gögnin taka
til alls 237 fundarstaða og ná yfir tímabilið 1780–2020 (sjá 1. viðauka). – Distribution of Arctic
tadpole shrimp locations in Iceland (n=237) according to height a.s.l. (m) (Appendix 1).
Grunngögn korts IS50V Landmælinga Íslands. Kort: Adam Hoffritz 2021
0–200 mHæð yfir sjávarmáli 201–400 m 401–600 m > 600 m