Náttúrufræðingurinn - 2021, Blaðsíða 17

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
109
Ritrýnd grein / Peer reviewed
snjóþungum svæðum.43 Í doktorsritgerð
Páls Hersteinssonar er kafli um litarfar
og val á maka og er niðurstaðan sú að
makaval sé óháð lit.5 Ekkert bendir til
þess að þetta hafi breyst í seinni tíð og
melrakkar virðast enn æxlast óháð lit. Á
Íslandi eru refir af báðum litaafbrigðum
á öllum landsvæðum og virðist hlutfall
litanna innan landshluta haldast stöð-
ugt. Árin 1979–1983 var mórauður litur
yfirgnæfandi á vesturhluta landsins44
þar sem strandlengjan er hlutfalls-
lega löng miðað við flatarmál lands, en
hvíti liturinn algengari austar og inn
til landsins. Þessi munur virðist lítið
sem ekkert hafa breyst frá þeim tíma
(9. mynd) og bendir til sambands milli
litarfars og vistgerðar. Á Vestfjörðum er
hlutfall mórauðra refa með hæsta móti
(78,4% að jafnaði) en talsvert hátt hlut-
fall dýra virðast þó bera hvíta arfgerð
(2. innskotsgrein, bls. 107) þar sem got
blandast nokkuð oft. Mikil afföll hvítra
yrðlinga á fyrsta vetri á Hornströndum
bendir til þess að hvítar tófur eigi
erfiðara uppdráttar að vetrarlagi en þær
mórauðu á strandsvæðum (Ester Unn-
steinsdóttir, óbirt gögn).
Erfðabreytileiki milli landsvæða
Þar sem hlutföll feldlitar af austur- og
vesturhluta landsins haldast svo stöðug
er mögulegt að slíkur munur endur-
speglist í öðrum erfðafræðilegum
þáttum. Í samanburðarrannsókn á
sýnum úr refum frá ólíkum svæðum
á Íslandi kom í ljós nokkuð skýr land-
fræðilegur munur á erfðasamsetn-
ingu.45 Í refum af Vestfjarðarkjálkanum
fundust arfgerðir sem voru mjög frá-
brugðnar þeim sem voru í refum annars
staðar á landinu. Var munurinn svo
mikil l að hann samsvaraði um 100–200
kynslóða einangrun. Helsta skýringin
var talin landfræðilegar hindranir, svo
sem hin þrönga landbrú milli Vestfjarða
og „meginlandsins“ sem spannar aðeins
um 10 kílómetra milli botna Gilsfjarðar
og Bitrufjarðar. Einnig bentu niðurstöð-
urnar til að tófur á austurhluta landsins
hafi um langa hríð verið nokkuð ein-
angraðar frá öðrum landsvæðum. Stór-
fljót, svo sem norðan og sunnan Vatna-
jökuls, hafa að líkindum takmarkað
ferðir refa og þar með flæði erfðaefnis.45
Erlendis hefur verið sýnt fram á að refir
ferðast óhindrað um ísbreiður norð-
urhjarans, sérstaklega þar sem læm-
ingjar eru meginuppistaða fæðunnar.46
Strandarefir virðast ekki fara eins
langar vegalengdir og læmingjarefirnir,
og er skyldleiki minni milli stofna mel-
rakka af strandsvæðum en þeirra sem
lifa á læmingjum, jafnvel þótt miklar
vegalengdir skilji þá síðarnefndu að.1
Svipað gæti verið uppi á teningnum
hér á landi þar sem íhaldssöm erfða-
samsetning endurspeglar mögulega
ólíkar vistgerðir refa af mismunandi
landsvæðum. Samanburðarrannsókn á
hvítum og mórauðum refum á Græn-
landi bendir til þess að melrakkar sem
koma yfir hafísinn af læmingjasvæði í
Kanada setjist allajafna ekki að og tím-
gist á strandsvæði á Grænlandi þar sem
ekki eru læmingjar og fæðan af haf-
rænum uppruna.47 Þannig virðist gæta
einhverrar tregðu eða skorts á hæfni
til að tileinka sér nýjungar í fæðuvali,
setjast að og finna sér maka af annarri
fæðuvistgerð. Sé þetta raunin má leiða
að því líkur að erfðafræðilegur munur
sé ekki eingöngu af völdum landfræði-
legra hindrana heldur geti félagslegir
þættir og lærð hegðun einnig verið mik-
ilvæg atriði hvað þetta varðar. Nánar
verður fjallað um þetta í næstu greinum.
Nýlegt dæmi um langt ferðalag stranda-
refs frá Svalbarða til læmingjasvæðis í
Kanada sýnir þó fram á að engin regla
er algild. Tófa þessi, ung mórauð læða,
fékk á sig senditæki í júlí 2017 og í mars
2018 lagði hún af stað í langferð. Á
þremur vikum gekk hún 1.512 kílómetra
leið, að mestu á hafís, og var komin til
Grænlands hinn 16. apríl. Hún hélt
áfram för sinni og 1. júlí var hún komin
til Ellesmere-eyju í Kanada. Alls gekk
hún rúma 3.500 kílómetra á 76 dögum.3
Þessi læða ferðaðist til heimskautaeyju
í Kanada þar sem refir lifa aðallega á
læmingjum. Er þetta eina þekkta dæmið
um að refir skipti á milli fæðuvistgerða
en óvíst er hvernig læðunni reiddi af í
hinu nýja og framandi umhverfi þar sem
rafhlaðan kláraðist í senditækinu. Ferð
svalbarðatófunnar er þó í samræmi við
niðurstöður rannsókna sem sýnt hafa
fram á mikilvægi hafíss fyrir flæði
erfðaefnis milli afskekktra útbreiðslu-
svæða tegundarinnar.48,49
NIÐURLAG
Refurinn er eina upprunalega landspen-
dýrið á Íslandi og nam land löngu áður
en menn settust hér að.50 Hafís gegnir
mikilvægu hlutverki fyrir samgang
milli fjarlægra norrænna refastofna og
viðhald erfðafjölbreytileika. Þar sem
enginn hafís liggur að Íslandi á veturna
hafa íslenskar tófur að mestu verið ein-
angraðar frá öðrum tófustofnum frá
lokum ísaldar.
Tófan hefur verið skilgreind sem
flöggunartegund sem sérstaklega er
fylgst með til að greina áhrif lofts-
lagsbreytinga á dýr á norðurslóðum.14
Vegna legu landsins og einangrunar
íslenska stofnsins hefur íslenski mel-
rakkinn lykilstöðu í samanburðarrann-
sóknum við önnur svæði umhverfis
norðurheimskautið.
Þær langtímarannsóknir á íslenska
refastofninum sem nú fara fram hófust
árið 1979 þegar Páll Hersteinsson tók
að safna efniviði til að geta lagt mat á
stærð íslenska stofnsins. Refaskyttur
um land allt eru mikilvægir samstarfs-
menn við vöktun refastofnsins. Þeir
útvega sýni af felldum refum til mæl-
inga og aldursgreiningar og skila að
auki nákvæmum veiðiskýrslum. Gögn
úr vöktun refastofnsins eru umfangs-
mikil heimild sem gagnast við að svara
mikilvægum spurningum og varpa ljósi
á lífríki í íslenskum vistkerfum á tímum
mikilla breytinga og hlýnunar loftslags.
Veiðitölur benda til þess að íslenski
refastofninn hafi fallið úr óþekktu
hámarki á sjötta áratugnum niður í
sögulegt lágmark um það bil sem Páll
vann fyrsta stofnmat sitt um 1980. Á því
ríflega þrjátíu ára tímabili sem rann-
sóknir Páls spanna fór refastofninn úr
rúmlega 1.200 dýrum upp í ríflega 9.000
dýr árið 2008. Eftir það féll stofninn en
var nokkuð stöðugur og er talinn hafa
verið um 7−9.000 dýr að jafnaði árin
2011–2018.
Refir eru eins og önnur villt dýr
friðaðir í náttúrulegu umhverfi sínu
samkvæmt lögum um vernd, friðun og
veiðar á villtum fuglum og villtum spen-
dýrum.53 Ráðherra hefur gefið undan-
þágur frá friðun til varnar tjóni. Veiðar
eru því stundaðar um allt land, að mestu
á kostnað sveitarfélaga og með framlagi
ríkisins, undir eftirliti Umhverfisstofn-
unar. Fjölgun refa hafði í för með sér efl-
ingu refaveiða og hvatt var til aukinnar
sóknar. Hvorki hefur þó verið lagt mat
á hið meinta tjón né árangur veiðanna,
og enn skortir markmið með veiðum
í samhengi við tjón í tíma og rúmi, í