Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 6

98
INNGANGUR
Íslenski melrakkinn (Vulpes lagopus)
er af hánorrænni refategund sem
útbreidd er á meginlöndum og eyjum
allt umhverfis norðurheimskautið (1.
mynd). Rannsóknir á erfðaefni benda
til þess að íslenski stofninn hafi verið
einangraður hér á landi frá því að ísöld
lauk.1 Helsta orsökin er sú að Ísland
liggur tiltölulega langt frá hafísnum sem
leggst yfir norðurhvelið að vetrarlagi
og skapar greiðar farleiðir fyrir refi.2,3
Þótt sýnt hafi verið fram á að íslenski
refastofninn sé einangraður nú á tímum
er talið líklegt að hingað hafi borist
stöku dýr með hafís frá Grænlandi
á kuldaskeiðum fyrri alda.4 Aðlögun
melrakkans að íslenskri náttúru ein-
kennist af stöðugu en fjölbreyttu fæðu-
vali, skorti á samkeppni (hér eru ekki
rauðrefir, V. vulpes) og lítilli sem engri
afránshættu.5 Auk þess eru hér hvorki
læmingjar (Lemmus spp.) né stúfmýs
(Dystronyx spp.) sem eru uppistaðan í
fæðu refa annars staðar á norðurslóðum
og þekkt fyrir miklar og reglubundnar
stofnsveiflur.6–8
Í þessari yfirlitsgrein, hinni fyrstu af þremur, verður fjallað um rann-
sóknir á íslenska refastofninum og nokkrar helstu niðurstöður þeirra.
Byggt er á gögnum sem Páll Hersteinsson (1951–2011) aflaði á rúm-
lega þrjátíu ára tímabili og á því sem bæst hefur við eftir andlát hans.
Einnig er unnið úr samfelldum veiðigögnum sem ná yfir ríflega sextíu
ára tímabil eða frá árinu 1958. Samkvæmt veiðitölum fækkaði refum á
landinu umtalsvert á árunum 1958–1980 og var stofninn orðinn fálið-
aður þegar Páll hóf stofnmat sitt árið 1979. Upp frá því fór stofninn að
vaxa og árið 2008 hafði fjölgað margfalt í hauststofni refa á landsvísu.
Refir voru friðaðir með lögum nr. 64 frá 1994 en veiðar voru þó áfram
stundaðar á allflestum svæðum í skjóli undanþáguákvæða laganna.
Griðlönd refa eru fá og fæst þeirra skipta máli fyrir viðgang stofnsins.
Fylgst hefur verið með ábúð refa í tveimur þeirra og til eru gögn frá
því fyrir og eftir friðun. Niðurstöður benda til þess að eftir friðun hafi
hægt mjög á fjölgun refa í friðlöndunum á sama tíma og refum fjölg-
aði annars staðar. Refurinn er alæta en munur virðist vera á fæðu refa
milli landshluta, og gefur það til kynna að aðstæður til fæðuöflunar
séu með ólíkum hætti eftir búsvæðum. Erlendis er talað um tvær vist-
gerðir (e. ecotype) tegundarinnar, strandtófur (e. coastal ecotype) og
læmingjatófur (e. lemming/tundra ecotype). Stofn hinna síðarnefndu
sveiflast í takt við stofna læmingja. Algengt er að strandatófur séu af
mórauðum lit og læmingjatófur hvítar en dýrin parast óháð lit. Á Íslandi
lifir stór hluti refastofnsins á strandsvæðum og eru flestir refanna þar
mórauðir. Jafnframt lifir umtalsverður hluti stofnsins inn til landsins og
þar er litarfar nokkuð jafnskipt milli hvítra og mórauðra refa. Takmarkanir
eru á samgangi og þar með genaflæði innan stofnsins þar sem land-
brú er þröng eða stórar ár þvera landsvæði. Dreifing í litarfari refa hefur
haldist svipuð undanfarin þrjátíu ár og má ætla að íslenskir refir haldi
almennt tryggð við búsvæði sín, og lagi sig að þeirri fæðu sem þar er að
finna. Um þetta verður fjallað nánar í næstu grein.
Náttúrufræðingurinn Ritrýnd grein / Peer reviewed
Mórauð tófa í vetrarbúningi en þófar hennar hafa þykkan feld til varnar
vetrarkuldanum. – Arctic fox of the blue morph during winter. The paws
have thick fur to prevent heat loss. Ljósmynd/Photo: Einar Guðmann.