Náttúrufræðingurinn - 2021, Blaðsíða 8

Náttúrufræðingurinn
100
Ritrýnd grein / Peer reviewed
(e. accumulated cohort analysis). Þessi
aðferð er enn notuð, ásamt ýmsum
leiðréttingum, við mat á stofnstærð
íslenskra refa. 13,17–19 Á tímabilinu sem
rannsóknir Páls stóðu yfir, árin 1979–
2011, voru veiddir 118.656 refir, þar af
51.877 yrðlingar.20 Fjöldi mældra og
aldursgreindra dýra nálgaðist 9 þúsund
þegar ævi Páls lauk en þegar þetta er
skrifað er fjöldinn komin yfir 12 þúsund,
og er þetta eitt stærsta gagnasafn sem til
er um þessa tegund í heiminum.
GÖGN OG AÐFERÐIR
Þessi grein byggist einkum á gögnum um
refaveiði annars vegar og mælingum á
afla veiðimanna hins vegar. Fyrir liggja
veiðiskýrslur úr grenjavinnslu með
upplýsingum um fjölda unninna dýra,
bæði fullorðinna og yrðlinga. Á árunum
1958−2019 veiddust 203.452 refir, þar af
114.221 fullorðin dýr og 89.231 yrðlingar.20
Til rannsóknar fengust hræ eða kjálkar
rúmlega 11.900 fullorðinna dýra á árunum
1979–2019. Aldursgreining og mælingar
á kjálkum ná aftur til ársins 1979 en frá
1986 eru jafnframt til mælingar á fjölda
legöra og þykkt bakfitu (sjá í næstu grein).
Kjálkar eru varðveittir á vísindasafni Nátt-
úrufræðistofnunar Íslands, sem og ýmis
fleiri sýni sem hefur verið safnað af og til.
Sum þessara sýna hafa verið send á rann-
sóknarstofur erlendis til erfðagreiningar
eða mælinga á stöðugum samsætum, eit-
urefnum, sníkjudýrum og sýkingum, svo
eitthvað sé nefnt. Niðurstöður nokkurra
slíkra mælinga hafa birst í vísindagreinum
eða ráðstefnuritum á alþjóðlegum vett-
vangi, og er vísað í nokkrar þeirra í þessari
grein og tveimur næstu.
Auk veiðigagna og mælinga á inn-
sendum hræjum liggja fyrir gögn um
athugun fjölda refagrenja í ábúð í Þjóð-
garðinum Snæfellsjökli og í friðlandi
Hornstranda. Náttúrustofa Vesturlands
sér um vöktun refa í Snæfellsnesþjóð-
garði en gögn frá Hornströndum eru
fengin úr rannsóknarferðum á vegum
Páls Hersteinssonar og fleiri,21 auk vökt-
unar fjölda, gotstærðar, lifunar yrðlinga
og atferlis grendýra sem höfundur hefur
safnað með reglulegum heimsóknum á
svæðið frá sumrinu 1998, ýmist á eigin
vegum eða sem starfsmaður Náttúru-
stofu Vestfjarða, Fræðaseturs Háskóla
Íslands á Vestfjörðum og Melrakkaseturs
Íslands, og sem starfsmaður Náttúru-
fræðistofnunar Íslands frá árinu 2014.
ALDURSGREINING
Aldursgreining veiddra dýra er forsenda
fyrir því að hægt sé að meta stofnstærð
með viðurkenndri aðferð sem kallast
aldurs-afla-greining (e. age-cohort ana-
lysis).17 Páll Hersteinsson hafði kynnt
sér aðferðir til aldursgreiningar sem
byggjast á að taka röntgenmyndir af
tannholi og þunnsneiða og lita rætur
tannanna (2. mynd). Karl Skírnisson,
líffræðingur á Keldum, vann með Páli
að aldursgreiningum og sá um þunn-
sneiðinguna. Páll kom á samstarfi við
refaveiðimenn þannig að þeir útveguðu
kjálka af felldum refum (og síðar heil
dýr). Með kjálkunum fékk hann skýr-
slu um fyrirkomulag veiða, dagsetningu
og veiðistað. Með því að sjóða kjálkana
losnar um rætur tannanna og þannig er
hægt að draga út vígtennur með rótum
sem ná langt inn í kjálkabeinið. Enn er
notast við sömu aðferðir en nú fer vinna
við þunnsneiðingu, litun og greiningu
fram hjá Matson-rannsóknarstofunni
í bænum Manhattan í Montanafylki í
Bandaríkjunum.
Forsendur þessarar aðferðar eru þær
að veiði sé reglubundin, dánardagur
þekktur og að hægt sé að aldursgreina
veidd dýr.17,19 Íslenska tófan fellur vel að
þessu stofnlíkani á meðan reglubundnar
veiðar eru stundaðar, aflatölur þekktar
og hluti felldra dýra skilar sér til aldurs-
greiningar. Reikniaðferðin byggist á bak-
reiknaðri lágmarksstærð hvers árgangs
í árlegri veiði, eins langt aftur og elstu
dýr lifa (12 ár). Áætlað er út frá reikni-
aðferðinni hversu hátt hlutfall dýra er
enn á lífi úr hverjum árgangi í lok hvers
árs, út frá líkindareikningi sem byggist
á þekktum aldurshlutföllum. Þegar það
hlutfall liggur fyrir eru árgangarnir upp-
reiknaðir og lagðir saman til að finna
út hver áætlaður heildarfjöldi er á lífi
í árslok. Út frá samsetningu gagnanna
eru reiknaðir stuðlar til leiðréttingar
vegna óvissuþátta (óveidd dýr, munur
á lífslíkum gren- og hlaupadýra), svo og
skekkjumörk.
Aldurs-afla-aðferðin felur í sér að
mat á stofnstærð er bundið því meiri
óvissu sem matið er nær í tíma. Þetta er
vegna þess hve stór hluti hvers árgangs
er óveiddur hvert ár og er því óþekkt
stærð. Því er einungis hægt að reikna
stofnstærðina út með nokkurri vissu
3–4 ár aftur í tímann. Aldursgreining
tekur einnig talsverðan tíma, þótt búið
sé að veiða dýrin og senda þau til mæl-
inga. Skekkjumörkin minnka eftir því
sem fjær dregur í tíma og fleiri árgangar
veiðast. Þó er talið að þessir útreikningar
séu nokkuð áreiðanlegir, enda byggðir á
stórum gagnasöfnum sem safnað hefur
verið á löngum tíma og ná yfir mikið
landsvæði. Líkanið byggist á lokuðu
kerfi, enda þarf ekki að gera ráð fyrir inn-
og útflutningi og ekki er heldur um að
ræða samkeppni við aðrar refategundir.
Mat á stærð refastofnsins hefur
verið unnið samkvæmt aldurs-afla-
aðferðinni á nokkurra ára fresti.
NIÐURSTÖÐUR
OG UMRÆÐUR
Fjöldi veiddra refa
Tölur um fjölda veiddra refa gefa vís-
bendingar um sveiflur í stofninum þótt
ekki segi þær til um stofnstærð. Sam-
kvæmt veiðitölum fækkaði refum frá
því skráningar hófust árið 1958 til ársins
1980 en fjölgaði upp frá því.10,11–13 Árið
1997 fjölgaði mjög veiddum fullorðnum
dýrum, sérstaklega hlaupadýrum, þ.e.
refum sem ekki eru unnir á greni. Mögu-
legt er að það tengist breytingu sem
varð með reglugerð um refaveiðar þar
sem þátttaka ríkissjóðs í greiðslu fyrir
grenjavinnslu var aflögð.22 Eftir það var
greitt jafnmikið fyrir vetrarveidd dýr og
grendýr en áður var greitt meira fyrir
hin síðarnefndu. Ekki er hægt að úti-
loka að aukning í fjölda veiddra dýra
hafi að einhverju leyti tengst reglu-
gerðinni og þeirri breytingu á greiðslum
sem hún hafði í för með sér. Þó ber ekki
á fækkun grendýra í veiðinni í kjölfarið
2. mynd. Mynd af þunnsneiddri og litaðri
tannrót refs. Dökku línurnar eru áberandi í
smásjá og sýna þá sex vetur sem dýrið lifði.
– Microscopic thin section of a dyed fox cani-
ne root. The dark microscopically visible lines
represent the six winters that the fox lived.
Ljósmynd/Photo: Matson‘s Laboratory.