Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 21

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
113
verið notuð sem frjódreifari í gróður-
húsum hér á landi og hefur hún verið
flutt inn reglulega í því skyni. Raunar
telja Prŷs-Jones og félagar4 líklegt að
hún hafi þegar náð fótfestu í íslenskri
náttúru. Þeir álíta að allar tegundirnar
hafi borist til landsins fyrir tilverknað
mannsins. Móhumlan hafi borist til
landsins þegar á landnámsöld með
skipum sem fluttu hingað vörur, svo
sem hey, en hinar tegundirnar hafi
borist í farangri eða með vörum sem
fluttar voru til landsins með skipum
eða flugvélum.4
Staðsetning búanna er mismunandi.
Sumar humlutegundirnar gera sér
bú neðanjarðar, eða nálægt yfirborði
jarðar, og nýta oft gamlar músarholur,
þykkan mosa, grjót eða gróður sem skýli
fyrir búin. Aðrar kjósa nábýli við mann-
inn og velja búinu stað inni í holum
húsveggjum, undir sólpöllum eða gang-
stéttarhellum, inni á háaloftum og í yfir-
gefnum fuglshreiðrum uppi í trjám.4,6,7
Mítlar (Acarina) mynda stærsta hóp-
inn í flokki áttfætlna (Arachnida) og
eru tegundirnar rúmlega 48 þúsund.8
Mikil fjölbreytni einkennir hópinn (sjá
innskotsgrein) og finnast mítlar nán-
ast hvar sem er í heiminum, allt frá
túndrusvæðum heimskautanna til eyði-
merkursanda og dýpstu ála heimshaf-
anna. Þeir lifa einnig í húð manna og
jafnvel í augnhárasekkjum. Fjölmargar
mítlategundir hafa tekið upp sníkjulífi
og hrjá þær velflestar tegundir hrygg-
dýra, hryggleysingja og plantna,9 og
eru humlurnar engin undantekning. Í
búunum lifa fjölmargar tegundir mítla í
nábýli við humlur10 en gegna þar marg-
1. mynd. Þrjár humlutegundir (Bombus spp.) á Íslandi voru rannsakaðar með tilliti til ásætumítla vorið 2017. A. Móhumla (B. jonellus). B. Hús-
humla (B. lucorum). C. Rauðhumla (B. hypnorum). Ásætumítillinn Parasitellus fucorum er áberandi á flestum humlum að vorlagi og sést með ber-
um augum. Smávaxnari ásætumítlar finnast við leit á flugunum undir víðsjá. – Three bumblebee species (Bombus spp.) were surveyed with the
emphasis on their phoronts in the spring of 2017. A. Heath bumblebee (B. jonellus). B. White-tailed bumblebee (B. lucorum). C. Tree bumblebee
(B. hypnorum). The large Parasitellus fucorum is seen with the naked eye, the smaller species are detected under the stereomicroscope. Ljósm./
Photo: A. Páll B. Pálsson. B. Erling Ólafsson. C. Páll M. Skúlason.
líkama flugnanna viðkomandi tegundir
fundust, kanna erlendar heimildir um
lífshætti tegundanna og ræða í fram-
haldinu möguleg áhrif tegundanna
á búskap humlanna. Í því skyni voru
drottningar fangaðar á vordögum 2017
á nokkrum stöðum á landinu. Viðlíka
rannsóknir hafa ekki áður farið fram
hér á landi.

EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR
Söfnun og tegundargreining humla
Humludrottningum, 53 talsins, var
safnað á tímabilinu 30. apríl til 24.
maí 2017 (1. mynd). Flestar, 42, voru
fangaðar dagana 4.–6. maí á þremur
aðskildum stöðum á höfuðborgar-
svæðinu, 14 við Tilraunastöðina á
Keldum, 17 í Þverási í Árbæjarhverfi
og 11 í Kópavogsdal. Samtals voru þetta
22 rauðhumludrottningar, 15 hús-
humlur og 5 móhumlur. Móhumlu-
drottningarnar voru allar fangaðar í
Kópavogsdalnum. Næstflestar komu
frá Egilsstöðum, 8 húshumlur sem voru
fangaðar þar á tímabilinu 3.–24. maí.
Að auki var fönguð húshumla á Svigna-
skarði 30. apríl, önnur 6. maí á Selfossi,
og ein rauðhumla 16. maí í Laugarási
í Biskupstungum.
Drottningarnar voru oftast fangaðar
í léttan háf þar sem þær sátu á blómum
eða á víðireklum, en drottningarnar úr
Þveráshverfinu (13 húshumlur, 4 rauð-
humlur) voru teknar flögrandi á gleri
í gróðurhúsi eftir að hafa flogið inn
um opinn glugga. Hver drottning var
strax færð í 12 ml glerglas (með þéttum
tappa) sem áður hafði verið hálffyllt
af 70% etanóli. Ásætur sem losnuðu
víslegu hlutverki, stundum til góðs fyrir
humlurnar, stundum til tjóns.
Þegar sól hækkar á lofti og hlýna
tekur í veðri vakna humludrottningar
af vetrardvala og hefja leit að hentugum
stað fyrir búskapinn á komandi sumri.
Drottningarnar fara víða í leit sinni
og eru oft þaktar mítlum, sem margir
veita athygli og velta fyrir sér hvaða
hlutverki þeir kunni að gegna. Sumir
þeirra eru samt það smávaxnir að þeir
sjást ekki berum augum. Til þessa hafa
óverulegar rannsóknir verið gerðar á
humlumítlum hér á landi. Þýski mítla-
fræðingurinn Max Sellnick11 greindi
fjölda brynju- og ránmítla frá Íslandi á
fjórða áratug síðustu aldar. Tegundina
Pneumolaelaps marginepilosa fann hann
í yfirgefinni hagamúsarholu við bæinn
Gröf í Skaftártungu og lýsti tegundinni
fyrstur manna. Hún er vel þekktur fylgi-
fiskur humla víða um heim.12 Kristján
Kristjánsson13 nefnir ógreinda humlu-
mítla á móhumludrottningum í ritgerð
árið 1983 og árið 2016 tilgreinir Erling
Ólafsson14 á vef Náttúrufræðistofnunar
að tegundin Parasitellus fucorum (De
Geer, 1778) finnist á hús-, ryð- og rauð-
humlum hér á landi. Tegundina nefndi
hann humlumítil sem er ágætt sam-
heiti fyrir mítla sem finnast á humlum.
Þar sem tegundirnar eru margar bíður
það verkefni framtíðarinnar að gefa
öllum tegundunum sem hér finnast
íslensk heiti.
Markmið verkefnisins sem hér er
fjallað um var að safna ásætumítlum
af humludrottningum sem nýlega voru
vaknaðar úr vetrardvala, greina tegund-
irnar, telja einstaklingana og skrá hvar á
Ritrýnd grein / Peer reviewed