Náttúrufræðingurinn - 2021, Side 25

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
117
Mítlar (Acari) eru fjölbreyttur hópur áttfætlna (Arachnida) sem skipt
er upp í nokkrar flokkunarfræðilegar einingar eftir útliti og líkams-
byggingu, meðal annars því hvar öndunarop (stigma) eru á líkam-
anum (Pro- og Mesostigmata) eða hvort þau vantar (Astigmata).
Sérfræðingar hafa áætlað að einungis sé búið að lýsa um 5% þeirra
mítlategunda sem taldar eru lifa í heiminum. Þar er því mikið verk
enn óunnið. Á vefnum Fauna Europea40 er mítlum skipt í sex ætt-
bálka. Erling Ólafsson skordýrafræðingur hefur gefið fimm þeirra
íslensk heiti og eru þau notuð í þessari samantekt.41 Ættbálkinn
Astigmata nefndi hann fitumítla, Oribatida brynjumítla, Prostigmata
flosmítla, Ixodida blóðmítla og Mesostigmata ránmítla. Ættbálkur-
inn Notostigmata hefur enn ekki hlotið íslenskt nafn.
Lífsferlar mítla eru margbreytilegir. Þeir endurspegla langa þróun
og sérlega fjölbreytta aðlögun að breytilegum lífsskilyrðum.
Tímgunin fylgir samt ákveðnu grunnstefi. Fullorðnir mítlar eru sér-
kynja og oft er verulegur útlitsmunur á kynjunum. Eftir mökun verpa
kvendýrin eggjum sem þroskast þar til úr þeim skríður sexfætt lirfa.
Lirfan getur fært sig um set og byrjar strax að næra sig í námunda
við varpstaðinn. Eftir ákveðinn tíma þroskast hún í áttfætta gyðlu
(e. protonymph). Sú þroskast yfirleitt áfram í annars stigs gyðlu (e.
deutonymph) (2. mynd) sem síðan verður annaðhvort að karl- eða
kvenmítli. Fjöldi gyðlukynslóða getur verið breytilegur. Sjaldnast er
gyðlustigið bara eitt. Brynjumítlarnir (Oribatida) hafa þrjú gyðlustig
(þriðja stigið e. tritonymph). Kynslóðartíminn er mjög breytilegur.
Hjá sumum flos- og ránmítlum tekur lífsferillinn aðeins tvo til þrjá
daga en hjá sumum brynjumítlum rúmt ár.9
Flokkun og lífsferlar mítla
Ásætumítlar á humlum hér á landi tilheyra þremur ofangreindra
ættbálka. Ættkvíslin Kuzinia tilheyrir fitumítlunum (Astigmata),
Scutacarus er flosmítill (Prostigmata) og eru fulltrúar þessara
ættkvísla báðir smávaxnir. Stórvöxnu ásæturnar Pneumolaelaps,
Proctolaelaps og Parasitellus tilheyra allir ránmítlaættbálkinum
Mesostigmata.
Hjá mítlum er yfirleitt aðeins eitt þroskastig í lífsferlinum sérhæft
til að taka sér far. Þessi stig eru annaðhvort fullvaxta kvendýr eða
gyðlustig númer tvö.9 Innan ættkvíslanna Scutacarus, Pneumo-
laelaps og Proctolaelaps eru það fullorðin kvendýr sem festa sig
við humlurnar. Þau hafa makast áður en þær fara á flakk og geta
því verpt þar sem nýja búinu hefur verið valinn staður. Innan ætt-
kvíslanna Kuzinia og Parasitellus eru það annars stigs gyðlur sem
festa sig við flugurnar. Mikill fjöldi einstaklinga er yfirleitt fastur á
humlunum og í nýja búinu þroskast þeir annaðhvort í karldýr eða
kvendýr sem makast og halda þannig lífsferli tegundarinnar áfram.
Annars stigs gyðla tegundarinnar K. cf. laevis er um margt sérstæð
og er hún oft nefnd flökkugyðla (e. phoretic deutoymph).
einum af þremur söfnunarstöðunum, í
blómstrandi hrossafífilbreiðu (Petasites
hybridus) á bakka Kópavogslækjar. Þar
náðust auk þess nokkrar húshumlur en
engin rauðhumla.
Engar garðhumlur náðust til rann-
sókna vorið 2017. Sú tegund hefur þó
verið í afturbata undanfarin ár eftir
að stofn hennar hafði verið í lægð ára-
tugum saman fram til ársins 2009.6
Tegundir ásætumítla á humlum
Mítlategundirnar fimm sem fundust
í þessari rannsókn eru allar þekktar
ásætur á humlum erlendis og finnast í
humlubúum um allan heim.12,17,20−27
Ein tegundanna, P. longisetosus,
finnst einnig í hreiðrum nagdýra18 og
Scutacarus-mítlar eru ekki eingöngu
háðir búsetu í humlubúum því vitað
er þeir geta einnig lifað á engjum og
í skóglendi.28
Fæðuval og áhrif mítla í humlubúum
Fæðuval mítla í humlubúum er mjög
misjafnt. Þetta á ekki einungis við um
ólíkar tegundir heldur einnig um lífsform
sömu tegundar. Hér má sjá afleiðingar
langrar þróunar og „málamiðlana“ þar
sem báðir aðilar hafa náð að aðlagast
aðstæðum þannig að þeir geti lifað í sátt
og samlyndi. Klimov og félagar18 skrifuðu
nýlega yfirlit um fæðuval og samskipta-
form mítla og humla.
Fæðuval K. cf. laevis er afar fjöl-
breytt. Mítlarnir nærast á frjókornum
og blómasafa sem flugurnar bera inn
í búin en einnig leggja mítlarnir sér til
munns ýmsan lífrænan úrgang í búinu,
byggingarefni búsins og sveppi og þráð-
orma sem geta valdið skaða.29−31 Þegar
upp er staðið er tegundin ekki talin
skaða humlurnar. Mítlarnir valda tjóni
með því að éta frjóduft og blómasafa
frá lirfum sem eru í uppvexti í búinu. Á
móti étur mítillinn þráðorma og sveppi
og hefur með því jákvæð áhrif.
S. acarorum étur aðallega smásæjan
sveppa- og myglugróður innan bús-
ins23,32 þannig að þegar á heildina er litið
skaða þessir mítlar ekki humlurnar, og
er tilvist þeirra frekar af hinu góða þar
sem þeir éta skaðlega myglu.
Fæða P. fucorum í humlubúum
er breytileg eftir lífsstigum og kyni.
Kvendýr og annað gyðlustigið kjósa
helst að éta sykrað ysta lag frjókorna
sem humlurnar hafa borið inn í búið,
og valda þar með ákveðnum skaða.33
Á hinn bóginn gera fullorðin karldýr,
lirfur og fyrsta stigs gyðlur verulegt
gagn með því að lifa ránlífi innan bús-
ins. Þau veiða sér skordýr sér til matar
og éta egg þeirra. Heildaráhrifin eru því
talin vera í jafnvægi.
P. marginepilosa lifir á frjókornum og
blómasafa í humlubúum. Öll stig í lífs-
Ritrýnd grein / Peer reviewed