Náttúrufræðingurinn - 2021, Síða 54

Náttúrufræðingurinn
146
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Huldudýr á heiðum uppi
– útbreiðsla skötuorms
á Íslandi
Þorleifur Eiríksson, Þorgerður Þorleifsdóttir,
Hrefna Sigurjónsdóttir og Hilmar J. Malmquist
GERÐ ER GREIN FYRIR útbreiðslu skötuorms (Lepidurus arcticus (Pallas,
1793)) á Íslandi og athugaðir fundarstaðir krabbadýranna með tilliti til hæðar
yfir sjávarmáli, landshluta og dýpi vatna sem dýrin fundust í. Gögnin ná
yfir tímabilið 1780–2020 og taka til rannsókna höfunda auk munnlegra
upplýsinga og gagna í margvíslegum ritheimildum. Alls voru skráðir 237
fundarstaðir skötuorma. Skötuormurinn hefur aðallega fundist í tjörnum og
grunnum vötnum á miðhálendinu í meira en 400 m h.y.s. Dýrin finnast í öllum
landshlutum en eru misalgeng, tíðust á Norður- og Suðurlandi en fátíðust
á Vesturlandi. Skötuormur og silungur fundust saman í mörgum vatnanna
og í þeim langflestum var skötuormur í mögum fiskanna. Margt bendir til
að útbreiðsla skötuorma á landsvísu mótist helst af hitastigi og er það í
samræmi við niðurstöður rannsókna í Noregi og víðar á norðurhveli. Dýrin
eru einær og til að þroskast til fulls og vaxa þurfa eggin mjög lágan hita yfir
veturinn, en tiltölulega háan hita yfir sumarið. Þörf er frekari rannsókna á
skötuormum til þess meðal annars að varpa skýrara ljósi á þátt hitastigs og
hlýnunar á vistfræði dýranna.
INNGANGUR
Skötuormur (Lepidurus arcticus (Pallas,
1793)) hefur um langan aldur verið hálf-
gert huldudýr á Íslandi. Fáir hafa heyrt
um þetta krabbadýr og enn færri séð
það þrátt fyrir að það sé stærsti hrygg-
leysinginn í ferskvatni hér á landi, allt
að 5 cm langur og um 1 cm á breidd (1.
og 2. mynd). Skötuormurinn hefur þó
verið þekktur hér á landi í nokkrar aldir.
Jón lærði Guðmundsson (1574–1658) er
sennilega sá fyrsti sem getur hans þegar
hann ræðir um „vatnslúður og skötur“
sem „kvikna hér á sumrin, af sólar-
varma, í grunnum tjörnum, sem upp
þorna og vara ekki lengi “ − í umfjöllun
um „vatnsormakyn“ í riti sínu Ein stutt
undirrétting um Íslands aðskiljanlegar
náttúrur sem skrifað var á árunum
1640−1644.1
Næstelsta ritheimild sem okkur er
kunnugt um er bók dansk-færeyska nátt-
úrufræðingsins Nicolai Mohr um náttúru
Íslands sem kom út árið 1786. Þar greinir
höfundurinn frá því að hann hafi fundið
skötuorm í Engidal á Hólsfjöllum.2 Þá er
að finna heimild um skötuorm á Íslandi
í skrifum Henriks Nikolais Krøyers árið
1847,3 einnig í skrifum Carls Jørgens
Wesenberg-Lunds árið 18944 og síðast
en ekki síst í skrifum Eriks Poulsens árið
1924, í kjölfar rannsóknarferðar hans til
Íslands árið 1923. Poulsen getur um fimm
fundarstaði í smátjörnum og grunnum
vötnum á miðhálendinu í 380–700 m
h.y.s.5 Í yfirlitsgrein um krabbadýr á
Íslandi sem Poulsen birti 1939 í Zoology
of Iceland er getið alls um 21 fundarstað
skötuorms, langflesta í grunnum vötnum
í smærri kantinum í 350 m h.y.s. og ofar.6
Vettvangsrannsókn Eriks Poulsens
sumarið 1923 er fyrsta ýtarlega rann-
sóknin sem gerð er hér á landi með
skipulegum hætti á líffræði skötuorms
og annarra krabbadýra. Hann ferðað-
ist um landið og tók sýni í vötnum og
tjörnum frá fjöru til fjalls, á 121 stað,
mældi og skráði og aflaði ýmissa gagna
um aðstæður og nærumhverfi fundar-
staðanna. Niðurstöðurnar setti Poulsen
fram í vistfræðilegu samhengi þar sem
hann athugaði meðal annars útbreiðslu
krabbadýranna með tilliti til hæðar yfir
sjó, vatns- og lofthita og magns vatna-
gróðurs og tegundasamsetningar.5
Eftir rannsókn Poulsens sumarið
1923 hefur lítið farið fyrir rannsóknum
á þessu áhugaverða dýri hér á landi og
umfjöllun um tegundina takmörkuð
á íslenskum vettvangi í takt við það.
Náttúrufræðingurinn 91 (3–4) bls. 146–165, 2021