Sjómannablaðið Víkingur - 01.03.2011, Qupperneq 26

26 – Sjómannablaðið Víkingur
Því sést stundum haldið fram, að auk
þess sem nýta megi hvali eins og
hverja aðra auðlind hafsins, enda sé
ekki gengið of nærri stofnum þeirra, sé
nauð synlegt að halda fjölda þessara
stóru sjávarspen dýra í skefjum, þar sem
þau keppi við okkur um gæði hafsins,
annars vegar með því að éta fiska, sem
að öðrum kosti gætu veiðst í net eða á
línur fiskimanna, en ekki síður af því
að stærstu hvalirnir, skíðis hvalirnir, lifa
einkum á ýmsum smádýrum í dýra-
svifinu, sem einu nafni kallast áta, og
eru undir staða fæðu flestra stærri sjáv-
ardýra, þar með flestra eða allra nytja-
fiska.
Hvalir skipta máli
Frá ómunatíð, allt þar til menn náðu
tökum á sæmilega skilvirkri tækni við
hvalveiðar, var marg falt meira um hval í
öllum höfum en nú er, þrátt fyrir nokk-
urra áratuga friðun, sem raunar bar mis-
góðan árangur. Samkvæmt fyrrgreindum
rökum áköfustu hvalveiðisinna mætti
ætla (þó þeir geri það vissulega ekki
sjálfir) að höfin væru nú iðandi af svifi
sem stæði undir vænum stofnum fiska
og annarra sjávar dýra eins og raunin var
áður, á meðan nóg var af hval en því er
öfugt farið. Eitthvað hefur farið úrskeið-
is, og það meira en lítið. Ekki aðeins
stofnar nytjafiska, heldur heildarmassi
þeirra lífvera sem í úthöfunum þrífast,
hefur dregist verulega saman. Ljóst er
að rýrnunin verður rakin til umsvifa
manna, en inngrip okkar í vistkerfi
sjávar eru margvísleg og oft erfitt að
rekja orsakatengsl.
Þegar frá eru talin sérkennileg líffélög
í sprungum á djúpsjávarbotni, sem sækja
orku og hráefni í heita hveri, takmarkast
lífmassinn í hafinu – magn þeirra lífvera
sem þar þrífst – af magni lífrænnar fæðu,
sem grænn gróður framleiðir við ljóstil-
lífun. Sem næst öll ljóstillífun í hafinu
fer fram í smá sæjum, grænum einfrum-
ungum – plöntusvifinu – og einungis í
yfir borðs lögum sjávar, þar sem sólar ljóss
gætir. Fæstar af þessum örverum geta
synt eða flotið; megnið af plöntusvifinu
(og dýra svifið raunar líka) sekkur smám
saman niður á hafsbotn. Með svifinu
sökkva næringarefni, hráefni til ljóstil-
lífunar. Hafstraumar, vindar og annað
umrót í sjónum skilar nokkru af þessum
„áburðarefnum“ upp undir yfirborð.
Mest fer fyrir því á veturna.
En jafnframt því sem geislar sólar
leggja fram orku til ljóstillífunar, hita
þeir vatnið næst yfirborði sjávar, og því
meir sem sólskinið er öflugra. Í kyrrum
sjó, einkum að sumarlagi, flýtur léttur,
hlýr yfir borðs sjór ofan á kaldari sjó og
hættir að blandast honum. Þar á milli
verða allskörp skil, hitaskiptalag (ther-
mocline). Eftir sem áður sekkur svifið,
svo skortur verður á næringu yfir hita-
skipta laginu, einmitt á þeim tíma árs
sem hún myndi nýtast best.
Með hlýnandi loftslagi, sem flestir sjá
nú fram á, munu þessi áhrif eflast og þar
með enn draga úr fram færslu getu úthaf-
anna á lífmassa.
Og það eru ekki bara svifverur, lifandi
eða dauðar, sem sökkva niður fyrir hita-
skiptalagið og er þar með kippt út úr
hringrás ljóstillífunarinnar í lengd eða
bráð. Má auk þess nefna saur ýmissa
dýra, sem lifa á plöntusvifinu eða ofar í
fæðukeðjum grunn sæv is ins.
Stofnun með aðsetur í Tasmaníu,
Australian Antarctic Division, vinnur að
rannsóknum á vist kerfum suður hafa.
Hópur fræðimanna á hennar vegum
hefur, í sérfræðilegum greinum í Nature
og fleiri vísindaritum, bent á að hvalir
komi hér við sögu – og ekki einungis
með því að keppa við okkur um sjávar-
fang. Nýlega birti einn af oddvitum
hópsins, Steve Nicol, fróðlega samantekt
í enska viku ritinu New Scientist,1 og það
sem hér er skráð er einkum sótt þangað.
Af hverju skipta hvalir máli?
Rétt eins og líffélög ofansjávar þarf
plöntusvifið í sjónum – og þær lífverur
sem beint eða óbeint sækja fæðu í það –
að fá ákveðin efni til að þrífast. Nóg fæst
alltaf af af kolefni úr koltvíoxíði sem
leysist í sjónum. En framboð á ýmsum
öðrum efnum takmarkar fæðufram
leiðslu á vissum svæðum eða tímum í
hafinu. Víða er til dæmis skortur á járni.
Ef vatnsleysnum járnsöltum er þar bætt
í yfirborðssjó margfaldast gróskan í
plöntu svifinu.
Framleiðni hafs fer þannig eftir því
hve ört nauðsynleg næringarefni berast
1 Steve Nicol. Guardians of the Ocean. New
Scientist 211/2820, 9. júlí 2011, bls. 36–39.
Örnólfur Thorlacius
Megum v ið
mis sa hva l ina
úr fæðukeð junni?