Leikhúsmál - 01.12.1995, Side 9

LEIKHUSMAL
Danann sem haíSi bent á sýninguna. Ánægja
þeirra með sýninguna voru mér næg laun.
Ég hafði ekki skandaliserað! Síðan kom þessi
furðulega tómleikatilfmning sem ég held að
allir leikarar upplifi eftir frumsýningar.
Næstu tvær sýningar voru í menningar-
miðstöð sem nefnd var Kulturbrauerei og
var staðsett rétt utan við miðbæinn í gamalli
bruggverksmiðju; klasa húsa sem byggður er
í ferning þannig að aflangt torg verður í
miðjunni. Undir öllu þessu var mikill kjall-
ari sem notaður hafði verið
til að kæla bjórinn. Katl-
arnir höfðu verið fjarlægðir
úr ketilhúsi verksmiðjunn-
ar, og útbúið í salnum
skemmtilegt fjölnota rými.
Þarna var sæmilegur
tæknibúnaður og hráleiki
húsnæðisins hentaði sýn-
ingu okkar vel. Þarna lék-
um við tvær sýningar. Það
kom á óvart hvað stór hluti
áhorfenda var ungt fólk.
Þegar ég kom í fýrsta
skiptið í þessa gömlu
bruggverksmiðju vakti það
athygli okkar að búið var
að líma upp plaköt við
undirganginn inn á torgið
milli húsanna. Á plakötun-
um var mynd af föllnum
þýskum hermanni, með hjálminn enn á
höfðinu og andlitið klesst ofan í poll og önn-
ur höndin kræklaðist stíf upp frá líkaman-
um. Fyrir ofan myndina stóð: „Die Táter“ og
fyrir neðan hana stóð: „sind keine Opfer“.
„Gerendurnir (nasistarnir) eru engin fórn-
arlömb“. Það var greinilegt að einhverjir
þurftu að minna á sig með þessu öfugmæli.
Fyrir tveim árum brenndu ný-nasistar til
grunna einn af þeim fáu bröggum í Sachsen-
hausen sem stóðu enn uppi, bragga þar sem
gyðingar höfðu verið hafðir í haldi. Eitt at-
riði minningarathafnarinnar í Sachsen-
hausen var að taka skóflustungu fýrir endur-
byggingu braggans. Það var ekki laust við að
þetta setti í mig óhug.
Þegar við vorum komnir inn á mitt torgið
milli húsanna í Kulturbrauerei sá ég allt í
einu fyrir framan mig menn í röndóttum
fangabúningum hlaupa inn torgið. Athygli
mín beinist að þeim sem fremstur fer og
hann lítur aftur til okkar hinna. Þessi sýn
stóð aðeins sekúndubrot. Ég tók þetta sem
mitt eigið ímyndunarafl og ýtti atvikinu frá
mér með þeirri hugsun að aldrei hefði nú
Leifur komið hingað.
En eftir fyrstu sýninguna þarna sagði for-
stöðumaður menningarmiðstöðvarinnar
okkur að á síðustu dögum stríðsins hefði SS
á undanhaldinu rekið hóp fanga inn í verk-
smiðjuna og haldið þeim í kjallaranum, þar
til þeir loks neyddust til að gefast upp! Var
þetta skýringin á því sem ég hafði þóst sjá?
Svona nokkuð hefur aldrei hent mig áður,
svo ég viti.
Síðasta sýningin var auðvitað besta sýn-
ingin og þýðandinn, Lísa, sagði að þar sem
ég var óöruggur í textanum hefði ég meira
að segja getað bjargað mér á fínustu þýsku.
Ég dvaldist nokkra daga í Berlín eftir sýn-
ingarnar og nú fór ég og
skoðaði Sachsenhausen al-
mennilega. Ég vogaði mér
nú niður í líkkjallarann þar
sem Leifur þurfti að vinna.
Þetta var kjallari í litlu húsi.
Á jarðhæðinni var krufn-
ingarsalur og vinnustofur
læknanna sem voru að gera
tilraunir á föngunum. í
þessu húsi voru allir veggir
lagðir hvítum flísum, meira
að segja krufningar-
bekkirnir. Það jók á óhugn-
aðinn. Niðri í kjallaranum
voru þrír misstórir salir.
Einn langur og mjór og
gólfið hallaði inn að miðj-
unni þar sem niðurfall var í
því. Þegar ég hafði gengið
út úr stærsta salnum til að
skoða kerruna sem notuð var til að flytja lík-
in, kallar kollegi minn Halldór Björnsson í
mig og bendir á gólfið í stóra salnum.
„Sjáðu, þar sem efsta lag steypunnar hefur
flagnað upp, þar er steypan í gólfinu ennþá
rauð!“ - Ég hef á tilfinningunni að ég hafi
gengið í gegnum þetta hús og haldið í mér
andanum tilfmningalega. Hryllingur fortíð-
arinnar loddi við húsið. Ég flýtti mér út.
Því miður höfðu Rússarnir sprengt næst-
um allt í tætlur í búðunum, en þarna mátti
enn sjá grunn „Station Z“, þar sem fýrsti
gasklefmn var, skotstöðina sem var innréttuð
sem læknastofa og líkbrennsluna.
Við hliðina á „Station Z“ var steinlagður
stígur sem lá niður í rúmlega mannhæðar
djúpa gryfju í jörðina. Þarna voru fram-
kvæmdar fjöldahengingar í skjóli myrkurs,
fangarnir voru látnir hengja hver annan.
í eldhússkálanum, sem ekki hafði verið
sprengdur, hafði verið komið upp sýningu
um fangabúðirnar. Maður gekk inn í annan
enda skálans og þræddi svo krákustigu sýn-
ingarinnar, bás úr bás. En sýningin var göm-
ul, greinilega sett upp á tímum austur-þýska
ríkisins og bar merki einföldunar á sögunni.
Maður fékk á tilfinninguna að í Sachsen-
hausen hefðu nánast eingöngu verið hafðir í
haldi rússneskir generálar sem nasistarnir
„HRYLLINGUR
FORTÍÐARINNAR
LODDI VIÐ HÚSIÐ.
ÉG FLÝTTI
MÉR ÚT."
tóku svo af lífi. Þarna voru m.a. glerskápar
með rússneskum únífomum þeirra, mynd-
um af þeim og ýmsum persónulegum mun-
um. En nú er verið að endurnýja allar sýn-
ingarnar og allar bækur um Sachsenhausen
verða gefnar út upp á nýtt, endurskoðaðar
eftir fall múrsins. Þegar ég var kominn í enda
sýningarinnar, blasti allt í einu við alveg nýr
sýningarbás sem fjallaði um notkun Sachs-
enhausenbúðanna tímabilið 1945-1950,
tíma rússnesku hersetunnar á Austur-Þýska-
landi. Það var að vísu ekki mikið til að sýna.
Þarna var líkan af Sachsenhausen þar sem sjá
mátti þann hluta búðanna sem notaður
hafði verið af Rússunum. Fangahúsin voru í
einhverskonar hliðarlager. Aftökustaður
Rússanna var hinsvegar innan við múra
aðalfangabúðanna. Þar var nú búið að koma
upp minnisvarða. Fangar þessa tímabils voru
nasistar og einhverjir „erfiðir andstæðingar
hersetunnar".
Þarna í sýningarbásnum var spjald sem
lýsti deginum hjá föngum þessa tímabils, líf
fanganna var rakið eftir klukkunni frá
morgni til kvölds. Nasistarnir létu sína fanga
hafa 330 g af brauði á dag; Rússarnir gáfu
sínum 360 g. Það var dálítið ógnvekjandi að
sjá að búið var að skrifa inn á þetta snyrti-
lega spjald með tússpenna. Maður á ekki
von á að fólk krassi inn á sýningarspjöld á
opinberum sýningum. Krassið hafði líka
fengið að standa! T.d. stóð á spjaldinu:
„12:00 Mittagessen“ (hádegisverður). Yfir
orðið Mittagessen var búið að krassa og fyr-
ir aftan það stóð 1 Ltr. Wassersuppe (vatns-
súpa)og eitthvað meira. Ógeðsleg vatnssúpa
með ónýtu grænmeti var aðalrétturinn í
fangabúðum nasista. Síðast á dagskrá fang-
anna var sagt að þeir hefðu í lok dagsins
gengið að kojum sínum og búið um rúmin
fyrir nóttina. Þarna hafði verið krassað yfir
og skrifað á þýsku eitthvað á þessa leið: „það
er ekki hægt að búa um hálmdýnu og hálm-
kodda!“Það var einkennilegt að sjá þessar
tvær sýningar saman og ekki laust við að í
því væri fólgin ákveðin sögn.
Það var mér sérstæð reynsla að skoða
Sachsenhausen. Ég var ekki aðeins búinn að
lesa um þennan stað, ég hafði svo oft verið
þar í huganum. Óhugnaðurinn varð fyllri
við að koma á staðinn. Það var ekki heldur
þægilegt.
Ég efast ekki um að það sem mér verður
minnisstæðast er ekki bara sýnin á torginu í
Kulturbrauerei, heldur glíman við sjálfan
mig, glíman við að missa ekki stjórn á sjálf-
um mér, ganga á vit örvæntingarinnar og
gefast upp. Ég er ekki samur maður eftir
þessa glímu. Nauðin er harður skóli, en
nauðsynlegur.
7