Leikhúsmál - 01.12.1995, Síða 11

LEIKHÚSMÁL
Lærðu
„Lærðu textann þinn“ er yfirskrift merkilegs
kafla í bókinni The Complete About Acting
(útgefin 1991) sem er praktísk handbók íyr-
ir leikara og leikaraefni eftir breska leikar-
ann og leiklistarkennarann Peter Barkworth.
Bókin er sameinuð endurútgáfa með breyt-
ingum og viðauka á tveimur fyrri bókum
höfundar: About Acting (1980) og More
About Acting (1984).
Þegar ég á sínum tíma komst í tæri við
fyrstu bók Barkworths varð ég mjög upprif-
inn yfir því að finna loks svart á hvítu rök-
semdafærslu frægs og velmetins leikhúss-
manns er varðaði ýmis tæknileg grundvall-
aratriði í vinnu leikarans, sem mér hefur
þótt ríkja skeytingarleysi um í íslensku leik-
húsi, einkanlega þó að því er snýr að texta-
lærdómi, en ég hef lengi verið trúaður á
mikilvægi þess að læra textann og þráfald-
lega reynt að boða þá trú í leikhúsinu. Ég hef
um árabil átt heitar samræður við ýmsa
kollega mína um hvort brýna nauðsyn beri
til þess að leikarar læri textann sinn snemma
á æfingatímabilinu, þ.e. alveg í upphafi, jafn-
vel áður en æfingar hefjast, og aukinheldur
hvort rétt væri að þeir hefðu textann alveg
orðréttan þegar tími væri til kominn, t.d. á
frumsýningu eða jafnvel fyrr. Flestir hafa
verið mér hjartanlega sammála í aðalatrið-
um: „vitaskuld eiga leikarar að læra textann
sinn, skárra væri það nú“ - en deilurnar hafa
fram á þennan dag staðið um smáræði eins
og t.d. framkvæmdina sjálfa og tímasetning-
una, þ.e. hvenær textalærdómur á að hefjast
og hvenær honum á að vera lokið og ekki
síður með hvaða hætti á að læra textann. Frá
því að ég las fyrst bók Peter Barkworths hef
ég verið svo lánsamur að sjá og heyra rök-
semdafærslur enn fleiri velmetinna leikhús-
manna um sömu atriði og mér til mikils
gagns og ómældrar unaðsbótar hef ég lesið
alls kyns hugleiðingar, viðtöl og leikhúsann-
ála, hlustað á hljóðrituð viðtöl og erindi o.fl.
þar sem fram hafa komið greindarleg rök
fyrir því að leikaranum beri „að læra textann
sinn“.
Það sem hér fer á eftir eru einkum hug-
leiðingar mínar um þetta efni, þ.e. „mikil-
vægi þess að læra texta," þótt auðvitað sé
jöfnum höndum fjallað um almenn vinnu-
brögð í leikhúsi, því textakunnátta (eða
öllu heldur skortur á henni) smitar alla
GÍSLI RÚNAR JÓNSSON
textann þinn!
aðra vinnu á æfinga- og sýningatímabili
hverrar einustu leikhúsuppfærslu. Innblást-
ur er auðvitað fenginn úr bók Barkworths
og kaflinn úr bók hans um textalærdóm fer
að hluta til hér á eftir, þó ekki sé ævinlega
um orðrétta snörun að ræða, heldur hef ég
þýtt og endursagt valin atriði úr kaflanum, í
takt við mín eigin tilbrigði við sama efni,
auk þess sem ég geng í smiðju heiðurs-
manna á borð við Laurence Olivier, Noel
Coward o.fl.
„Lœrðu textann þinn“
Úr bók PB: ,,„Nú auðvitað læri ég textann
minn“ er hið sígilda tilsvar atvinnufólks
jafnt sem áhugafólks þegar textalærdóm ber
á góma. „Mikið skelfing ætlar þetta að verða
gáfulegur kafli. Auðvitað læri ég textann
minn.“ Ég er samt á því að þegar þú hefur
lokið við að lesa þennan kafla muni þér
þykja hvað erfiðast að sætta þig við hann af
öllu efni bókarinnar.
Ástæðan fyrir því að ég finn kaflanum
stað þetta framarlega í bókinni, þ.e. meðan
ég er enn að fara yfir grundvallaratriðin við
undirbúning hlutverks, er sú
að þegar ég sjálfur stend
frammi fyrir nýju hlutverki
og tek að búa mig undir
glímuna finnst mér heppi-
legast að læra textann 'áður'
en æfingar hefjast eða í það
minnsta að kunna á honum
allgóð skil strax í upphafi æf-
ingatímans ef aðstæður leyfa
ekki annað.“
Til umhugsunar:
Textalærdómur krefst engra
sérstakra gáfna eða hæfi-
leika; ekki einu sinni leikhæfileika - en
hann krefst sjálfsaga og skipulagningar,
sem allir geta tileinkað sér. En vel að
merkja - það er ekki nóg að leikarinn sjálf-
ur skipuleggi tíma sinn ef forsvarsmenn
uppfærslunnar láta það undir höfuð leggj-
ast. Ef leikhúsið/leikflokkurinn kappkostar
að skipuleggja vinnuna vel og með góðum
fyrirvara, er vandalítið fyrir leikarann að
skipuleggja sinn prívattíma og læra text-
ann 'fyrirfram'.
Auðvelt að læra þegar
við erum ung
Tilfellið er að þegar leikarar eru ungir að
árum vefst textalærdómur yfirleitt ekki sér-
staklega fyrir; fólk rennir lauslega yfir text-
ann - án þess að viðhafa sérstaka aðferð og
textinn síast inn á ótrúlega skömmum tíma.
Fólk þarf ekkert sérstaklega að pæla í þessu -
þetta bara „kemur einhvern veginn“.
Þegar fólk er hins vegar komið af léttasta
skeiði, jafnvel bara þegar fólk er komið um
og yfir þrítugt, verður þetta ekki alveg eins
áreynslulaust - að ekki sé minnst á ósköpin
þegar fólk er komið á fimmtugsaldur og þar
yfir, því þá fyrst fer að versna í því.
Sérstök aðferð við textalœrdóm?
Það hefur gagnast mörgum leikaranum að
tileinka sér strax í upphafi ferils síns sérstaka
aðferð við að læra textann, sem kemur þeim
til góða þegar 'ósjálfráðu' minnisstöðvarnar
fara að gefa sig - og þá á ég við aðra aðferð
en þá að læra textann „um leið og stöðurn-
ar“ (eins og svo oft er talað um í leikhúsinu)
eða læra textann af hvíslaranum eins og oft
er gert í leikhúsinu (þótt
reyndar sé aldrei talað um
það í leikhúsinu). I leiklistar-
skólum ætti vitaskuld að
kenna fólki a. m.k. tvær til
þrjár aðferðir við að læra
texta, því slíkar aðferðir eru
vissulega til.
Texti höfundar eða
texti leikarans?
Það hefur lengi verið lenska
meðal leikara að læra leik-
texta „efnislega“ en ekki
orðrétt. Þessi ósiður hefur
jafnvel orðið að „vörumerki" og ekki þótt
ámælisvert. Oftast nær er þetta þó ómeðvit-
að, því leikarar eru upp til hópa ærlegir og
samviskusamir en hjá flestum gerist þetta
með þeim hætti að viðkomandi lærir allan
textann lauslega, fer rétt með innihald hans
og kemur merkingunni yfir en málsniði per-
sónunnar og stíl höfundar er kastað íyrir
róða og persónan lagar sig að málsniði leik-
arans eða öllu heldur: leikarinn lagar mál-
snið persónunnar að sínu eigin. Þarna
kemur vitaskuld margt til, en þó hefur mér
Textalærdómur
krefst engra
sérstakra gófno
eða hæfileika.
9