Leikhúsmál - 01.12.1995, Side 38

LEIKHÚSMÁL
Gísli Rúnar Jónsson
ATVIKSSÖGIR
É
LMHÚSIl
Sá sem þetta skrifar hefur um nokkurra ára
skeið haft í smíðum bók sem á að geyma
hið sameiginlega afkvæmi leiklistar- og
sagnahefðar er nefnt hefur verið „atviks-
saga", sem er þýðing á hinu alþjóðlega
orði anekdóta sem komið er úr grísku og
þýddi upphaflega „óbirt" eða „óútgefið".
Á undanförnum árum hef ég viðað að mér
öllum þeim atvikssögum úr íslensku leikhús-
lífi sem ég hef getað komist yfir en betur
má ef duga skal. Ég á enn eftir töluvert starf
við söfnunina en þegar hún er afstaðin bíð-
ur mín það tafsama en spennandi verk að
velja úr og vinna atvikssögurnar, m.a. með
því að samræma mismunandi útgáfur
þeirra, rannsaka sannleiksgildi og færa í
„upprunalegt horf" ef svo má segja. Til-
gangurinn með þessu stússi er ekki síst sá
að safna atvikssögum þessum á einn stað
og forða þeim frá gleymsku.
Atvikssögur & leiklistarsagan
Atvikssögur úr leikhúslífinu eru næstum
jafngamlar leikhúsinu. Fyrstu heimildir um
leiklist af einhverju tagi munu hafa verið
skráðar fyrir um það bil 25 öldum. Á þeim
tíma sem liðinn er síðan þá hafa leikhús
hvar sem er í veröldinni haft á að skipa úr-
vali svo kynlegra kvista meðal starfsmanna
sinna, einkanlega þó leikaranna sjálfra, að
persónur þær sem leikskáldin skálduðu upp
og tefldu fram í leikbókmenntum sínum
urðu hálfgildings dauðyfli í öllum saman-
burði. Að spinna upp og segja sögur af
þessum skrautlegu persónuleikum leiksviðs-
ins varð snemma ein helsta skemmtun og
dægrastytting meðal leikhúsfólks.
Úthrópaðir af samtímafólki sínu og gagn-
rýnendum, plagaðir af óhóflegri neyslu
göróttra drykkja, eitruðum keppnisanda og
eilífum vonbrigðum hafa þessir ódrepandi
og litríku loddarar þreyð þjónustu sína við
leiklistargyðjuna. Hrjáðir af fátækt, slæptir
og aðframkomnir í hriplekum leikhúsum og
heilsuspillandi búningsherbergjum hafa þeir
haldið á lofti og hafið til nokkurrar vírðing-
ar kynlega köllun sína og áþján - og fyrir
bragðið orðið okkur hinum sífelld upp-
spretta skringisagna um óvanalega siði,
hefðir og fáránlegustu kæki, skaffað okkur
óendanlegt umræðuefni yfir kaffinu,
bragðmikið og heillandi slúður og umfram
allt upplýsandi skrýtlur eða „atvikssögur".
Skyldleiki atvikssögunnar og leikbókmennt-
annna kemur Ijóslega fram í eigindum
beggja. Hvort tveggja er byggt á ósviknum
persónum og mannlegu eðli; einföldum en
minnisverðum atvikum og samtölum, orða-
leikni og hnyttiyrðum. Hin dæmigerða at-
vikssaga byrjar næstum eins og ævintýri og
með kynningu persóna er „senan lögð",
eins og sagt er í leikhúsinu. Söguþráðurinn
spinnur sig áfram og vindur stöðugt upp á
sig uns komið er að sögulokum sem oftast
nær eru stuttaralegt en dramatískt uppgjör,
eins og í svo mörgum sígildum harmleikjum
og gamanleikjum.
Hlutverk atvikssögunnar
Hlutverk atvikssögunnar er margvíslegt;
gildi hennar ótvírætt og þar með talið svo-
kallað notagildi sem er umtalsvert. Skáld
eitt sagði að hlutverk atvikssögunnar ætti
að vera það að örva áhuga hinna bók-
hneigðu til lesturs og kveikja hann hjá þeim
ólæsu.
Atvikssögur úr leikhúsinu eru vitaskuld mest
notaðar til dægrastyttingar af þeim sem
kunna þær best, þ.e. leikhúsfólkinu sjálfu.
Slíkar atvikssögur hafa þó komist á kreik
utan leikhússins og haft hin heilnæmustu
áhrif á „públikum". Oftar en ekki er atviks-
sagan einu tengsl nýrrar kynslóðar við fyrri
kynslóðir í leikhúsinu og ungt leikhúsfólk
getur hæglega dregið lærdóm af góðri at-
vikssögu. Sómakærir sagnfræðingar og
dramadurgar forðast þó atvikssöguna eins
og heitan eldinn vegna þess hve einlæg hún
er og beinskeytt; atvikssagan gengur of
hreint til verks við að nálgast sannleikann.
Ef skikkanlegum atvikssögum er vel til skila
haldið verða þær ekki einungis hliðarspor
við leiklistarsöguna heldur leiklistarsaga í
sjálfu sér og jafnvel eina leiklistarsagan sem
sumir eiga kost á að kynnast um sína daga.
Þegar ég byrjaði að vinna í leikhúsi sautján
ára gamall fór ég fljótlega að heyra sögur
um kímileg atvik sem átt höfðu sér stað í
leikhúsinu löngu fyrir mína tíð; semsé at-
vikssögur. Sumir mér eldri leikarar voru
óþreytandi við að segja sögur af sér eldri
leikurum. Frásagnir þessar heilluðu mig og
urðu mér afar hugfólgnar auk þess sem
margar þeirra voru, út af fyrir sig, einhverjar
spaugilegustu sögur sem ég hafði heyrt.
Flestar voru þær líka fróðlegar og upp-
lýsandi og báru vitni um lenskur ef ekki
löngu gleymd vinnubrögð brautryðjenda í
leikhúsinu. Stundum flaug mér í hug að
köllun mín í lífinu hlyti að vera sú að varð-
veita og forða frá gleymsku þessari skop-
legu hlið íslenskrar leiklistarsögu. Að segja
atvikssögu er sérstök kúnst og krefst tækni
sem ekki er á allra færi og í hvert skipti sem
mér hefur af listfengi verið sögð mergjuð
atvikssaga hef ég séð í hendi mér hve rak-
inn efniviður hún væri í bók eða jafnvel
sviðsverk. Æ síðan hefur sótt sterkt á mig
að segja íslenska leiklistarsögu gegnum at-
vikssögur og hef ég loks ákveðið að láta af
því verða. Ég vil nota tækifærið og koma
því á framfæri hér að þeir sem luma á góð-
um atvikssögum úr íslensku leikhúsi, einnig
úr skemmtibransanum, sjónvarpi, hljóð-
varpi og kvikmyndum, hafi samband við
mig bréfleiðis. (Þeir sem vilja ekki láta nafns
síns getið er einnig bent á að tala „nafn-
laust" inn á símsvarann). ■
36