Bændablaðið - 27.04.2023, Blaðsíða 68

68 Bændablaðið | Fimmtudagur 27. apríl 2023
LESENDARÝNI
Árangurinn
var meðan
ég starfaði að
þessum málum
ekki björgulegri
en að yfirleitt
virtist hlutfall
hyrndra gripa
vera á bilinu
2 -3% og
virtist sveiflast
tilviljunarkennt en ekki þróast í
neina ákveðna átt, enda þarf róttækari
ræktunaraðgerðir en þetta eigi að
útrýma hornum úr stofninum.
Ég kem nánar að því síðar í
greininni en út frá þeim fátæklegu
upplýsingum sem ég hafði tiltækar þá
bendir ekkert til þess að þróunin geti
verið í rétta átt þessi árin hérlendis.
Hornin voru vörumerki
Við þekkjum það úr sögunni að
viðhorfin til horna hjá kúm hafa
breyst mikið. Í árdaga byggðar á
Íslandi voru hornin vörumerki í
verslun með nautgripi, af þeim lásu
menn aldur gripa sem gengu kaupum
og sölu. Fornar lögbækur munu
innihalda ákvæði þar um þó að ég
kunni ekki þá lögfræði.
Það sem varð til þess að ég
hamra þessar hugleiðingar á lykla-
borðið er að nýverið nánast
samtímis hlýddi ég á mjög sérstaka
hljóðupptöku í umræðu frá fundi
um erfðamengjaúrval þar sem spurt
var um horn hjá íslenskum kúm og
möguleikum á að takast á við þau
með þessum nýju verkfærum sem
verið var að kynna, en þá á sama
tíma var ég nýbúinn að lesa nýlega
grein í því ágæta fagriti norskra
kúabænda, Buskap. Þar er fjallað um
hvernig Norðmenn taka á þessum
málum hjá sér. Ljóst er að stóraukin
áhersla og umræða um velferð búfjár
í matvælaframleiðslunni hefur kallað
á aukinn áhuga fyrir kollóttum
gripum í framleiðslunni. Litið er á
afhornun gripa, sem víða á sér stað,
sem dýraníð og hættulegt mál fyrir
ímynd framleiðslunnar.
Á allra síðustu árum hefur
útflutningur erfðaefnis, fyrst og
fremst sem sæði, stóraukist og hjá sér
rekja Norðmenn það ekki hvað síst til
þess að litið er orðið á norsku kýrnar
sem einn besta valkost á kollóttum
mjólkurkúm í heiminum.
Þess vegna er eiginleikinn horn/
kollótt orðinn skilgreindur eiginleiki
með talsvert vægi í ræktunarmarkmiði
fyrir norsku kýrnar. Þetta er því mál
sem íslenskir kúabændur ættu að
gefa gaum.
Hyrnt eða kollótt
Eiginleikinn hyrnt/kollótt er vel
þekktur hjá nautgripum að stjórnist
í meginatriðum af einu geni sem er
ríkjandi gen fyrir kollóttu. Þannig
geta hornin ætíð verið falin og
skyndilega og oft óvænt birst sem
hyrndur kálfur undan tveim kollóttum
foreldrum. Árangur ræktunarstarfsins
ræðst af því hvaða upplýsingar eru
skráðar og um leið hvernig þær eru
notaðar.
Í byrjun greinar skýri ég frá okkar
fátæklegu reglum. Það hefur að vísu
lengi þekkst að skrá upplýsingar
um horn nautgripa bændum til
upplýsinga eins og í skýrsluhaldinu
hjá kúnum og við skoðun gripa
og í nautaskrá. Hvað bændur hafa
notað þetta veit enginn. Ég held
takmarkað, og fyrst og fremst hafi
þetta verið skráningar skráninganna
vegna. Þannig er ekki von um neinn
ræktunarárangur. Meðan ég starfaði
að nautgripakynbótum með bændum
hér á landi komu þess mál margoft
til umræðu á fundum með þeim.
Ég svaraði alltaf að þessi eiginleiki
væri ekki í ræktunarmarkmiðinu og
við sættum okkur við óbreytta stöðu.
Lærir sá er lifir, nú sé ég að margt
hefði mátt betur gera, m.a. af því sem
ég les um vinnubrögð Norðmanna.
Skráning hjá norskum bændum
Snúum okkur þá að norskum
bændum. Þeir skrá eiginleikann mun
víðar en við. Byrjunarskráning er hjá
gripnum þegar hann fæðist og hún
nær til allra fæddra kálfa og síðan
eru þessar upplýsingar leiðréttar með
auknum þroska og aldri gripsins komi
í ljós að eiginleikinn var rangskráður í
upphafi. Þá bætast við alveg óþekktar
skráningar hér á landi sem er afhornun
gripa, sem er veruleg hjá kyni þar sem
hornóttir gripir eru jafn margir og þar.
Skoðanir á gripum eru miklu fátíðari
en hjá okkur en skipta engu máli í
samanburði þar og hér vegna þess að
við skráðum eiginleikann en notum
aldrei skráningarnar.
Norðmenn hafa gert rannsóknir
á hversu nákvæmar skráningar
hliðstæðar okkar skráningum séu.
Fundu þeir að skráningar væru
aðeins með um 80% nákvæmni. Þetta
mundi koma aðeins hagstæðara út
yrði það einhverju sinni í framtíðinni
rannsakað hér en það væri ekki
sökum meiri nákvæmni íslenskra
kúabænda en stéttarbræðra þeirra
í Noregi við skráningar, heldur
tölfræðilegum blekkingum vegna
þess að eiginleikinn er nær alltaf
kollótt hjá íslensku kúnum. Norska
talan um 80% er því alveg raunhæf
fyrir okkur líka.
Norðmenn sættu sig illa við
þessa nákvæmni og gerðu sér litlar
vonir um ræktunarárangur á þennan
hátt. Þess vegna fóru þeir að þróa
gervigreind til að auka nákvæmnina.
Þeir létu gervigreindina smala
saman öllum upplýsingum sem
telja mátti fljótt í milljónum margs
konar skráninga. Þar skipti hvað
mestu skráning eiginleikans hjá
öllum fæddum kálfum sem þýddi
það að hefði kýrin borið oftar en
einu sinni þá notaði gervigreindin
þessar upplýsingar fyrir alla fædda
kálfa hennar, hver svo sem örlög
þeirra urðu í framhaldinu. Með allri
þessari gagnasmölun fundu þeir að
nákvæmnin hafði aukist í 93%.
Þetta er gott og vel en þeir sáu
að meira þurfti að gera til að ná
árangri. Þegar byrjað var að sinna
eiginleikanum í ræktunarstarfinu hjá
þeim gerðu þeir það með að velja
ákveðna nautsfeður sem þeir keyptu
aðeins kollótta nautkálfa undan,
þetta skilaði sáralitlu, líkt og tilburðir
okkar. Vakin er athygli á að þá voru
flestar norskar kýr orðnar hyrndar.
Eftir aldamótin koma erfðagreiningar
til sögunnar hjá þeim og öll naut eru
erfðagreind en aðeins hluti kúnna
öfugt við það sem áætlað er að gera
hér á landi. Þess vegna nýtist áfram
öll vinna með gervigreindina við
fyrsta val nautsmæðranna.
En þeir hafa gert enn þá meira,
þeir hafa tekið eiginleikann í
ræktunarmarkmið sitt þar sem hann
hefur meira en 5% vægi. Þeir segja
því að kollóttum kúm muni stórfjölga
hlutfallslega í Noregi á allra næstu
árum.
Hornagenið hjá kúm
er löngu þekkt
Auðvelt er líka að láta hyrndu kýrnar
hverfa alveg á Íslandi á allra næstu
árum gangi áform um erfðagreiningu
á öllum kúm og nautum eftir og að
eiginleikinn fái viðunandi vægi í
ræktunarmarkmiði íslensku kýrinnar.
Það er vegna þess að ég veit ekki
betur en að í snippasafninu sem
erfðagreint er sé að finna flest þekkt
gen hjá mjólkurkúm. Þar hlýtur því
að vera að finna hornagenið hjá
kúm sem er löngu þekkt. Þess vegna
hefðu ráðunautarnir á umræddum
umræðufundi átt að geta svarað
faglegar en þeir gerðu, þegar spurt
var um þessi mál þar.
Nautaskráin helsta heimildarit
um nautgripakynbætur
Í lokin smá hugleiðing um stöðu
mála hér á landi í dag. Sveinbörn
Eyjólfsson er ávallt svo vinalegur
að senda mér eintak af Nautaskránni
þegar hún kemur út á hverju ári en
hún er orðin helsta heimildarit um
nautgripakynbætur hér á landi.
Þar tel ég mig geta lesið arfgerð
reyndu nautanna sem eru að fá sinn
fyrsta afkvæmadóm og því tekin í
notkun sem nautsfeður sem ég held
að sé ögn alvarlegur misskilningur.
Held meðan ég kom að þessari
útgáfu hafi það verið mögulegt
fyrir öll reyndu nautin sem voru í
notkun hverju sinni að lesa þessar
upplýsingar í nautaskránni.
Ég lét mér nægja að skoða
arfgerðir þessara nauta í síðustu
nautaskrá og skrá útgefinni fyrir
þrem eða fjórum árum. Þannig gat ég
smalað saman arfgerðaupplýsingum
fyrir 14 naut. Þetta eiga að vera naut
sem einkenna stofninn í dag og á
morgun. Mér reiknaðist samkvæmt
þessum upplýsingum til að tíðni
erfðavísisins fyrir hornum væri nú
0,25.
Mér reiknast til út frá þessu
að hlutfall hyrndra gripa ætti að
vera 6,25% samkvæmt þeirri
hóperfðafræði en ég lærði fyrir
meira en 50 árum og stendur enn
óhögguð. Þó að ég hafi lengi ekki séð
neinar tölur um þróun eiginleikans
neita ég að trúa því að breytingar
til fjölgunar á hyrndum kúm hafi
skyndilega orðið svona miklar á
tveim áratugum á meðan tíðnin
hafði verið óbreytt áður um þriggja
áratuga skeið. Mögulega hefur tíðnin
um langt skeið verið áætluð og lág
vegna þess að bændur hafi ekki sett
á hyrnda kálfa nema út úr neyð. Sá
úrvalsstyrkur er samt ómögulega það
mikill að áðurnefndar tölur boði ekki
hlutfallslega fjölgun hyrndra gripa á
allra næstu árum. Hefðu verið til tölur
um eiginleikann hjá öllum fæddum
kálfum eins og hjá Norðmönnum
hefði verið fyrir hendi skemmtilegt
verkefni fyrir háskólanema við
Landbúnaðarháskólann til að
rannsaka áhrif úrvals í litlum
erfðahópi.
Nú er það ykkar kúabænda að
hugleiða þessi mál og ákveða hvort
aðeins verði kollóttar kýr á Íslandi
á komandi árum.
Jón Viðar Jónmundsson,
sjálfstætt starfandi
búvísinda maður.
Jón Viðar
Jónmundsson.
Kýrin Bára I númer 1 á Goðdölum í Skagafirði árið 1956. Bára er tígulega hyrnt, ákaflega vel byggð og að auki grá að lit, sem
er víst að verða sjaldséður litur í kúastofninum. Bára var af húnversku bergi brotin fædd að Hnjúki í Vatnsdal. Í greininni
segir að gripið hafi verið til róttækra aðgerða til útrýmingar hornum um miðja síðustu öld. Framkvæmdin var samt ekki
strangari en það að á sömu sýningu og myndin mun tekin fékk sonur hennar, Goði 54-057, einstaklingsviðurkenningu,
þó að sjálfur væri hann hyrndur og í ofanálag skyldleikaræktaður afkomandi Báru I. Mynd / Tímarit.is
Nautgriparækt:
Kollóttar kýr
Það hefur verið yfirlýst stefna í nautgriparækt hér á landi frá því um
miðja síðustu öld að rækta skyldi íslensku kúna sem kollóttan kúastofn.
Í ræktunarstarfinu voru athafnir til að ná þessu marki ekki mjög
markvissar, aðeins sú regla að ekki væru tekin hyrnd naut til notkunar
á sæðingastöð og því að nautin mættu heldur ekki eiga hyrnda móður.
Víkingur á Möðruvöllum í Hörgárdal frá gripasýningu 1907. Víkingur var hyrndur og heimildir munu til um að hann
rekti ættir sínar til nautgripa innfluttra frá Danmörku. Líklega mætti staðfesta slíkt út frá gögnum sem enn munu til.
Mynd / Tímarit.is