Heima er bezt - 01.03.2006, Blaðsíða 18

skildi eftir dauft, dökkt far
á blaðinu. Síðar kom grafít
í stað blýsins, en nafnið loðir
við skriffærin, sem við köllum
blýanta, og tölum um blýið
í þeim.
Grafít er afbrigði af kolefni,
sama efni og er í demanti, en
atómin skipast öðru vísi niður,
og grafít er mjög mjúkt og
skilur eftir sig svart strik.
Snemma á 16. öld fannst náma með
mjög hreinu grafíti í Borrowdale á
Englandi. Menn héldu fyrst að þetta
væru kol og reyndu að brenna því með
rýrum árangri - grafít brennur að vísu
en mikinn hita þarf til að kveikja í því.
Bændur fóru svo íljótlega að merkja
kindur með grafíti. Kringum 1565 fóru
menn að skrifa með grafítlengjum, sem
vildu molna og voru fyrst vafðar inn í
tau. Síðar var farið að fella grafítstrengi
inn í tréstauta, og þar með má segja að
blýanturinn hafi orðið til.
Árið 1662 hófst verksmiðjuframleiðsla
á blýöntum í Núrnberg í Þýskalandi, þar
sem grafítlengja var felld inn í rennu í
viðarlista og rennunni svo lokað með
því að líma yfir hana annan lista.
Framan af spillti það fyrir blýantagerð
hve mjúkt grafitið er, auk þess sem gæðin
voru misjöfn eftir uppruna. Árið 1795
fékk franskur efnafræðingur, Nicholas
Jacques Conté, einkaleyfí fyrir aðferð
til að hita blöndu af leir og grafíti svo
til varð staðlað kerfi af „blýi“ sem
síðan er notað í blýanta. Ef mikið er af
grafíti verður til mjúkur teikniblýantur,
en harðari gerðir, með meiru af leir,
nýtast við tækniteiknun. Nú eru hörðustu
blýantar auðkenndir 7H og síðan 6H,
5H ... 2H, H. Þá tekur við F og svo
„miðlungsblýanturinn“ HB, og röðin
af teikniblýöntum frá B til 7B.
I fyrstu blýöntunum var „blýið“
ferstrent og auk þess ekki alltaf inni
í skriffærinu miðju, og þessir blýantar
voru yddaðir með hnífi. Með aukinni
stöðlun og vélvæðingu var grafítblandan
mótuð í sívalning og felld inn í viðarbol
blýantsins miðjan á síðari hluta nítjándu
aldar. Þá hófst timi yddaranna. Bandarískt
fyrirtæki skráði árið 1869 einkaleyfi á
handyddara, sem rúmast í vasa, og þessi
gerð hefur haldist nær óbreytt síðan.
Fjöldi af einkar hugvitsamlega hönnuðum
yddurum til skrifstofunota, sem knúnir
voru sveif og síðar rafmagni, kom fram
við lok nítjándu aldar og snemma á hinni
tuttugustu; meðal annars voru sumir
búnir slípiflötum úr sandpappír.
Árið 1822 skráðu tveir Bretar, Sampson
Mordan og John Isaac Hawkins,
einkaleyfi fyrir skrúfblýanti, og nú er
íjöldi gerða af þeim á markaði, þar sem
blýið er ýmist skrúfað út úr blýantinum
eða því pumpað.
Lindarpennar
Elsti málmpenni sem um getur, er úr
kopar og fannst í rústum Pompei á
Italíu, en borgin grófst undir gosefnum
úr Vesúvíusi árið 79 e. Kr. Lengi
framan af fór samt iítið íyrir þessum
pennum. Það var ekki fyrr en á öðrum
ijórðungi nítjándu aldar sem tæknin
leyfði ijöldaframleiðslu á vönduðum
málmpennum. Fyrst voru málmoddamir
skorðaðir í pennastöngum og þeim dýft í
blek eftir þörfúm. Fljótlega var reynt að
smíða penna með innbyggðu blekhylki,
svo ekki þyrfti að dýfa þeim í blekbyttu,
en í fyrstu gerðunum var rennslið ójafnt
og blekið gusaðist oft úr pennanum og
klesstist á pappírinn. Tryggingasali í
New York, Lewis Waterman, hafði
keypt slíkan grip en tókst ekki betur
til en svo að penninn spjó bleki yfír
verðmætan samning og eyðilagði skjalið,
og keppinautur Watermans hafði af
honum viðskiptin. Waterman ætlaði ekki
að láta þetta ganga oftar yfir sig og leysti
vandann með hárpípukerfi sem tryggði
jafnt rennsli. Árið 1884 fékk hann einka-
leyfi á kerfinu og hóf framleiðslu fyrstu
nothæfu lindarpennanna. Og enn em
framleiddir pennar tneð nafni hans.
Á mörgum vönduðum lindarpennum
er sjálfur penninn úr gulli, og oft er
framan á hann felldur hnúður úr harðari
málmi, svo sem iridíum. Blekfyllingin
er með ýmsu móti. Algengt er að bulla
sé dregin upp, eða belgur úr gúmi eða
plasti kreistur og blekið dregið upp í
hann. Um 1950 komu fram pennar með
einnota blekhylkjum.
Kúlupennar
Ungverskir bræður, Lazlo (Ladislao) og
Georg (György) Biro, fengu árið 1938
einkaleyfi á penna sem skammtar blek
úr blekhylki um málmkúlu sem rúllar
Fjaðurpenni.
yfir pappírinn. Blekið, sem er seigara
en venjulegt skritblek, þomar nær
samstundis. I heimsstyrjöldinni flúðu
bræðumir til Argentínu, endumýjuðu
þar einkaleyfi sitt og hófu framleiðslu á
kúlupennum. Nýi penninn nýtist í háloft-
unum, þar sem venjulegir pennar spýta
blekinu vegna lágþrýstings, og bandaríski
og breski flugherinn keyptu leyfi hjá
bræðrunum til að framleiða kúlupenna
handa flugmönnum.
Eftir stríðið stórjókst sala á kúlupennum
jafnframt því sem verðið lækkaði, ekki
síst eftir að franskur barón, Marcel Bich,
hóf fjöldaframleiðslu á hræódýmm,
einnota kúlupennum undir nafninu
BiC.
Á hinn bóginn hafa svo sérlegir
kúlupennar, eflaust rándýrir, verið
framleiddir til nota í þyngdarleysi úti
í geimnum.
Upp úr 1980 komu svo fram
vökvakúlupennarnir (roller ball), sem
flestir eru með keramíkkúlu og skrifa með
þynnra bleki en venjulegir kúlupennar.
Þeir sameina ýmsa kosti hefðbundinna
blekpenna og kúlupenna, renna til dæmis
léttaryfir blaðið en kúlupennar. Hins vegar
er það kannski einmitt ein meginástæðan
fyrir velgengni kúlupennans að hann
skrifar undir þrýstingi og getur þar með
skilað mörgum afritum samtímis. Án
bírópennans væri greiðslukortabyltingin
líklega óframkvæmanleg!
Filtpennar
Upp úr 1960 fóm Japanar að framleiða
penna með fljótandi bleki sem dregst
fram í odd úr filti. Þessir einföldu
og ódýru pennar fást í ýmsum litum
og breiddum og fylla breiðar hillur í
114 Heima er bezt