Heima er bezt - 01.08.2009, Blaðsíða 70

Biskupshöfðinn og Höfðavíkin nær. Fjöllin í baksýn eru frá vinstri talið:
Teigagerðistindur, Ljósárdalur, Sómastaðatindur, Grjótárdalur, ogfjallið yst
til hægri með skýjahúfu á kollinum, er Hólmatindur.
tekið fram að framangreint er aðeins
getgáta. Það skal enn tekið fram, að
Stefánsmáldagar eru hvorki dagsettir
né ársettir og engir Austfjarðamáldagar
Stefáns biskups geta verið eldri en frá
1493, nema þeir sem gerðir kunna að
vera í umboði biskups. Þess vegna er
eigi vitað hvenær Stefánsmáldagi fyrir
Maríukirkju á Hólmum er gjörður.
Máldagann fyrir Hólakirkju má lesa í
Fornbréfasafni 7. bindi bls. 29.
Sumarið 1512 var Stefán biskup
Jónsson á yfírreið um Austfjörðu eins
og greint er frá hér að framan. Kom
hann þá heim að Hólmum sem öðrum
kirkjustöðum. Þá átti Marteinn eða taldi
sig eiga Hólma - og bjó þar eins og
áður er getið. Móttökumar sem biskup
fékk vom heldur ómjúkar af hálfu þeirra
feðga.
Svo er frá sagt að þeir feðgar, Marteinn
og sonur hans Isleifur, veittu biskupi
þær viðtökur, að þeir réðust á biskup
og menn hans. Snömðu þeir steini að
biskupi og kom á handbók, sem biskup
hafði á brjóstinu, en mönnum hans
veittu þeir skemmdir og lemstrarsár.
Og er þeir biskup vildu burt ríða, réðu
þeir Marteinn enn að þeim og reyndu
að tálma för þeirra, eða þannig segir
Páll Eggert Olason í verki sínu Menn
og menntir frá þessum viðskiptum. Þess
má geta að á þessum tíma - kaþólskum
tíma - höfðu prestar og biskupar iðulega
sakramenti í skjóðu geymt eða bók sem
um háls þeirra hékk og lá niður á brjóst
er þeir vom á ferðalögum. Það var að
vísu vítavert atferli að snara steini að
biskupi og á bókina og lá í augum uppi
að slíks atferlis yrði eigi látið óhefnt,
þótt líklega hafí það óviljaverk verið.
Kannski hafa þeir aðeins í huga haft að
varpa steininum í áttina til biskupsins,
en ekki í hann. Enda stefndi biskup
þeim feðgum um sakir þessar fyrir tólf
klerka dóm og vom þeim gjörð mikil
fégjöld. Var dómurinn gjörður í kirkjunni
(Dómkirkjunni) í Skálholti hinn 18. júlí
1513. Dóminn má lesa í Fombréfasafni
8. bindi (á bls. 462 - 463). Greinilegt er
að eitthvað mikið hefir þeim borið á milli
biskupnum og þeim Hólmafeðgum -
sennilega var þar um að ræða eignarhaldið
á jörðinni.
I máldaganum um Hólma, sem áður
er getið, er kirkjan og biskup talinn eiga
heimaland allt á Hólmum og líklega hefír
biskup þá verið búinn að gjöra máldagann,
er hann í annað sinn vísiterar Hólmastað.
Þeir Hólmabændur áttu þó eða töldu sig
eiga löglega enn 15 hundruð í jörðinni
eftir, að öllum líkindum, kaup á arfshlut
Marteins af séra Jóni Indriðasyni. Eða
hafði séra Jón kannski enga heimild til
sölunnar, að selja Marteini þau 10 hundmð
í jörðinni sem Olafúr faðir hans hafði gefið
kirkjunni?. Marteinn er í fjárkröggum
vegna skulda við Hólmakirkju og ekki
hafa þessi miklu fégjöld, sem hann var
dæmdur til að greiða og raunar þeir feðgar
báðir, bætt úr. Loks var svo komið að
þeir feðgar eða Marteinn komust alveg í
þrot. Marteinn hafði fyrir raunar félítill
verið. Greiðslumar til kirkjunnar hafa
því litlar verið og skuldin farið vaxandi
— þeir feðgar því í þrot komnir vegna
áfallinna skulda. Árið 1515 selur Marteinn
svo jörðina eða þann hluta sem hann
taldi sig eiga.
Eitthvað er nú samt skrýtið við
þetta. Hvernig gat hann selt jörðina,
ef hún var eign kirkju og biskups
samkvæmt Stefánsmáldaga? fyrir eða um
Hólmakirkju? Hafi þessi gjömingur verið
ólöglegur virðist Stefán biskup ekkert
hafa gjört í málinu. Tæplega mun það
vera vegna tillitssemi við þá Hólmafeðga,
því eftir því sem Páll Eggert segir, að
þótt hann hafi verið óhlutdeilinn að
fyrra bragði var hann litlu tillátssamari
en embættisbræður hans á Hólastóli,
biskupamir Ólafúr Rögnvaldsson og
Gottskálk biskup oft nefndur hinn grimmi
Nikulásson, bróðursonur hans.
Hitt mun nær, að eg held, að Stefán
biskup átti þá skammt ólifað, en hann
andaðist þriðjudaginn fyrsta í vetri,
þá líklega nær 16. október 1518 eftir
„ört viku liggjandi sjúkur“. Til er í
Fombréfasafni kaupbréf frá 16. ágúst
um Hólma í Reyðarfirði 1516, þar
sem Marteinn selur einhveijum Jóni
Hallvarðssyni fimmtán hundrað í
kauphlutum á jörðinni. Kaupbréflð má
lesa í 8. bindi bréfasafhsins á bls. 582 -
583. Nokkmm ámm seinna, líklega um
1520 sýnist að aftur hafi orðið á jörðinni
eignaskipti, því þá er minnst á Snjólf
Rafnsson eða Hrafnsson frá Ási í Fellum,
erkeypti. Um þennan SnjólfRafnsson er
heilmikil lesning í Menn og menntir eftir
Pál Eggert og eins í Sýslumannaævum
eftir Boga Benediktsson.
Árið 1519 sezt á biskupsstól í Skálholti
ábótinn úr Viðey, Ögmundur Pálsson,
staðfestingarbréf konungs kom 30. maí
1521, vígður sama ár og sezt í Skálholt
1522. Ögmundur virðist ekki alls kostar
sáttur við þessi eignaskipti á Hólmastað
og lætur málið til sín taka og sýnist sem
Stefánsmáldagi hafí verið vanvirtur ,
þ.e.a.s. réttur kirkjunnar þar og höndlun
á jörðinni lögbrot (þetta er ágizkun).
Biskup Ögmundur kærði kaup Snjólfs
á jörðinni og telur ýmis rök, svo sem
gamlar skuldir sem féllu á Martein og
358 Heima er bezt