Læknaneminn - 01.12.1979, Page 37

korns lokar inni rúm, innrúm, fyllt matrix. Himnan
er fáum rafhlöðnum efnum gegnfær, nema sérstak-
ar dælur vinni að því. Greiðari för eiga fituleitin
efni um himnuna. Ondunarkeðjan er í hinmunni.
Hvatar Krebs-hrings eru á floti í innrúmi. Þar er
sægur annarra hvata. 1 innrúm safnast oft kalsíum-
fosföt.
DNA lykkja orkukorns (mit-DNA) er í innrúmi.
Hún er talin tengd innhimnu á einum stað. Þá eru
ríbósóm þarna. Kjarnasýrur orkukorns hafa engin
hein viðskipti við aðrar kjarnasýrur frumunnar, svo
vitað sé. Þannig er t.d. mRNA orkukorns ekki þýtt
utan þeirra, né er kjarnættað mRNA þýtt i orku-
korni.
Lítið er vitað um hvað gerist í bilinu á milli
himnanna.
Úthimnan er ólík öðrum himnum frumunnar að
gerð. Mikið er af stórsykru-sameindum i henni. og
er hún gegnfær flestum sameindum allt að 10.000
Daltonum að þyngd. Ekki er himnan nákönnuð
enn. Þar er þó þekktur hvatinn MAO, monoamín
oxidasi, notaður sem kennileiti. Þar eru hvatar sem
taka þátt í fitubúskap frumunnar. Enn má nefna
hexonkínasa og þykir mörgum undarlegt.
I innhimnu sitja hvatar öndunarkeðjunnar, að
meðtöldum ATP-myndandi hvata. Þar sitja og marg-
ar dælur sértækar, og fara afköst sumra eftir öndun
orkukornsins. Dælurnar færa yfir himnuna ýmsar
jónir, s.s. kalsíum og fosfat; fitusýrur, adenín-nú-
kleótíða, prótónur frá NADH (komnar að utan frá
gerjuninni), þá aminósýrur, pýrúvat, fleiri núcleó-
tíða og ýmsa þunga transitional málma, svo eitthvað
sé nefnt.
Við öndun er H+jónum skellt út fyrir innhimn-
una, eftir verður neikvæð spenna inni og lútkennd
lausnin, en utan við himnuna þá orðið súrara. Þar
með er orðin til misdreijing ejna (H+) og raj-
hleðslu: Til er orðinn halli, brekka, gradient, m.t.t.
H+, einnig rafspenna. Menn halda að Hábrekkan
sé nýtt til að mynda ATP frá ADP og Pi: H+ leitar
niður (inn) í orkukornið, innyfir innhimnuna —
þessi „þrýstingur“ H+ sé virkjaður.
Kenning þessi er kennd við Peter Mitchell2. Raf-
spennan, sem til staðar er, telja menn að eigi ein-
hvern þátt í þessari oxidatífu phosphorylation,
ATP myndun. Sá þáttur er allur óljósari. Kemur þar
inn í færsla jóna yfir innhimnuna, m.a. kalsíums.
Er það flókið mál, enda margt óskýrt enn þar.
iVóiiíif nm orhuhorn
Hvar: Orkukorn er að finna í öllum heilkjörn-
ungum, ef frá eru skildar mjög sérhæfðar frumur
á leiðarenda, s.s. rauð blóðkorn, eða frumur í yztu
lögum húðar. Orkukorn er aldrei að finna í forkjörn-
ungum, enda taiin ,.jafnokar“ þeirra. I heilkjarna
jurtafrumum eru orkukorn. Þau eru talsvert frá-
brugðin orkukornum dýrafruma, en hafa minna ver-
ið könnuð.
Breytileiki: Þess var áður getið að orkukorn
ólíkra fruma hafa mjög liið sama eðli. Lítilsháttar
munur er þó á, og eru ýmis dæmi um það gefin
síðar. Yfirleitt telja menn mitochondriur hverrar
frumu allar eins. Það hafa menn talið sjálfsagt, án
þess að hafa nokkuð fyrir sér í þvi.
Lögun: er óregluleg. Ofl eru þau aflöng eða egg-
laga, stundum kúlulaga, stundum samhangandi lang-
ar dræsur. Uthimnan er slétt áferðar. Innhimnan
verpist inn á við á mörgum stöðum, myndar þann-
ig spilverk inn í holið, kölluð cristæ (mynd 3); með
því móti getur yfirborð innhimnu samanlagt verið
margfalt yfirborð frumunnar að fiatarmáli.
Stœrð orkukorna er mjög mismunandi. Lengd
í mannafrjmu oft þ4—V2 micrometrar. Verða miklu
stærri í ýmsum frumdýrum s. s. Trypanósómum, þá
jafnvel 8 micrometrar að lengd (og þá aðeins eitt
að tölu); eins í brjóstvöðva húsflugunnar; (rautt
blóðkorn er 8um í þvm.). Öeðlilega stór (og slöpp)
verða orkukorn í lifur við skort á B2 vítamíni og
skort á kopar, svo dæmi séu nefnd.
Fjöldi: I mörgum mannafrumum er fjöldinn 10-30
orkukorn. I kirtilfrumunum oft miklu meiri, jafn-
vel mörg hundruð; eru frumurnar þá þéttsetnar
þeim. Sem fyrr segir fjölgar orkukornum með því,
að þau skipta sér — hvernig, vita menn ekki náið,
en talin engjast í sundur, ekki ólíkt bakteríum. En
orkukorn eru og talin renna saman undir sumum
kringumstæðum og jafnvel talin eiga mök saman.
Er það haft eftir Pjotr Slonimsky, einum af páfum
fræðanna.3
Hvar halda orkukornin sig innan jrumunnar?
Ekki hafa fundist nákvæmar reglur um þetta. Þó er
læknaneminn
29