Læknaneminn - 01.04.2007, Síða 92

*=3%==4>runnskóli eingön}>u —^—háskóla|*x)f
Heilsufarsmunur innan eins og sama lands
Víkjum nú frá mismunandi ríkidæmi milli landa og hugum
að mismuni á heilsufari íbúa eins og sama lands eftir
félagsaðstæðum íbúanna. Fá viðfangsefni innan
lýðheilsufræðanna eru jafn ögrandi. í heilsufarsskýrslu
Sameinuðu þjóðanna (World Developmental Report) 2006
er tekið dæmi af tveimur börnum sem fædd eru sama árið
í sama landi, Suður-Afríku. Annað barnið er blökkustúlka
úr fátæku sveitahéraði, en hitt barnið er drengur, hvítur á
hörund, fæddur inn í ríka fjölskyldu í Höfðaborg. Líkurnar
á því að fyrrnefnda barnið deyi áður en það nær eins árs
aldri eru 7.2% eða tvöfalt hærri en dánarlíkur hvíta
drengsins. Hann nær líklega 68 ára aldri, en lífslíkur
blökkustúlkunnar og stallsystra hennar er - a.m.k.
tölfræðilega séð - 18 árum styttri. Líklega eyðir hann 12
árum ævi sinnar á skólabekk, en hún má þakka fyrir að fá
eitt ár. Það er himinn og haf á milli tækifæra þeirra í lífinu,
en það er ekki þeim að kenna. Stúlkan hefur ekkert til saka
unnið sem réttlætir þessa mismunun, þetta óréttlæti. Og
þessar aðstæður valda því að landið þróast ekki eins og
vert væri og nauðsynlegt er til að skapa hagvöxt og
ríkidæmi í landinu til frambúðar. Það er enginn róttækur
ofstopamaður sem vekur athygli á þessu í skýrslunni,
heldur innvígður og innmúraður aðalhagfræðingur bankans
sem gerði skýrsluna og hann bætir við að jafnrétti sé
forsenda þess að hagur þessa ríkis blómstri í framtíðinni.
HvaÖ með okkar heimshluta?
Þær aðstæður sem lýst er hér að ofan eru ekki bara við
líði í hinum minna eða meðalþróuðu löndum. Hvarvetna
þar sem rannsóknir hafa verið gerðar og tölur liggja fyrir
sést að það munar mörgum árum á lífslíkum fólks eftir
þjóðfélagsstöðu, hvort heldur miðað er við menntun,
atvinnu eða tekjur. Þessi munur kemur ekki eingöngu fram
í lífslíkum, heldur er sömu sögu að segja um sjúkdómatíðni
samkvæmt úttektum á sjúkraskrám eða eigin mati fólks á
andlegri og líkamlegri líðan samkvæmt spurninga-
könnunum. Tengslin eru nánast alltaf á sama veg: Heilsan
er að jafnaði verri því verr settur sem einstaklingurinn er í
þjóðfélaginu. Aðeins eru á þessari almennu reglu fáar
undantekningar. Þannig er brjóstakrabbamein algengara
hjá efnuðum og betur menntuðum konum. Þar munu koma
til aðrir skýringarþættir, svo sem að konur úr svokölluðum
efri lögum þjóðfélagsins eiga að jafnaði færri börn, en þær
hormónabreytingar sem þungun veldur eru verndandi
gagnvart krabbameini. Einnig hefur ofnæmi fremur verið
tengt hærri þjóðfélagsstöðu, sem hugsanlega tengist því
að börn hinna betur settu komast síður í tæri við
ofnæmisvalda í uppvextinum. Það skal þó undirstrikað að
hér er um að ræða undantekningar sem sanna regluna.
Það er kunnara en frá þurfi að segja að lífskjör fólks á
vesturlöndum hafa batnað mikið hin síðari ár. Aðbúnaður
fólks hefur batnað og forvarnastarfsemi og heilbrigðis-
Mynd 3 Aukning á bili á dánartíðni í Rússiandi milli háskóla-
menntaðs fólks og þeirra sem einungis hafa lokið grunnskóla-
prófi. Miðað er við líkur á að tvítugur maður iifi til 65 ára aldurs
eða lengur.
þjónustu hefur fleygt fram, eins og m.a. endurspeglast í
miklum árangri varðandi dánartíðni í hjarta- og
æðasjúkdómum, svo dæmi sé tekið af þeim sjúkdómsflokki,
sem flestum dauðsföllum veldur í hinum vestræna heimi.
Allar þjóðfélagsstéttir eru betur settar varðandi dánarlíkur
en var fyrir nokkrum áratugum. Hins vegar kemur í Ijós að
hinir betur settu hafa fengið miklu stærri skerf af þessum
ávinningi. Með öðrum orðum er þilið milli þjóðfélagshópa
að aukast hvað heilsufar varðar5. Þetta kemurekki einungis
fram í okkar heimshluta og er ekki hvað síst áberandi í
löndum fyrrum Sovétríkjanna, eins og fram kemur á mynd
3, sem sýnir hversu heilsufarsbilið eftir menntunarstigi
breikkar stöðugt i Rússlandi í kjölfar hruns kommúnis-
mans6.
Á síðustu árum hefur verið reynt að varpa Ijósi á hvað
veldur þessum mikla mun á heilsufari þjóðfélagshópa
innan eins og sama lands. Sumt virðist liggja í augum uppi.
Auðvelt er að skilja ástæðuna ef hópur fólks á ekki til hnífs
og skeiðar eða þak yfir höfuðið. Slíkt er svo augljóslega
heilsuspillandi að ekki þarf frekar vitnanna við. Þá má
nefna að erfiðisvinna er gjarnan áhættumeiri en störf
hvítflibbafólks. Lítið menntað fólk getur átt erfiðara með
að tileinka sér heilbrigðisfræðslu, sem sífellt er verið að
miðla fólki. Það getur líka átt erfiðara með að tileinka sér
boðskapinn og fara eftir honum vegna þeirra aðstæðna,
sem það býr við. Tekjulágt fólk hneigist að sjálfsögðu til
þess að kaupa sér orkuríkan, óhollan og bætiefnasnauðan
mat, ef hann er ódýrari, eins og gjarnan er með ruslfæðið
svokallaða. Það kostar líka sitt að greiða fyrir æfingar í
líkamsræktarstöð eða hjá íþróttafélögum. Flestir
áhættuþættir algengra sjúkdóma eru algengari meðal verr
settra þjóðfélagshópa. Skýrasta dæmið er reykingar, en af
nógu öðru er að taka.
Goggunarröðin
Vert er að gefa gaum að þeirri staðreynd að heilsufar
þjóðfélagshópa skánar jafnt og þétt eftir því sem
92 Læknaneminn 2007