Póllinn - apr. 2024, Blaðsíða 43

Frjósemisréttindi fatlaðra
Það tíðkaðist og hefur tíðkast að framkvæma ófrjósemisaðgerðir á fötluðum einstaklingum þá
sérstaklega þeim sem eru með þroskahömlun og með leg. Þetta hefur viðgengist í Evrópu og þar á
meðal á Íslandi. Í mörgum tilfellum eru þessar aðgerðir gerðar án samþykkis frá einstaklingnum og
eru þær stundum framkvæmdar undir fölsku flaggi.
Árið 1938 tóku við lög á Íslandi sem heimiluðu ófrjósemisaðgerðir. Tekið var fram að það þyrfti að
vera heimild frá skjólstæðingi til þess að framkvæma slíka aðgerð en þess þurfti ekki ef að
einstaklingur glímdi við geðröskun eða fötlun sem var talinn vera á því stigi að einstaklingur myndi
ekki gera sér grein fyrir þeim varalegu áhrifum sem aðgerðin hafði í för með sér. Lögin í þessari
mynd voru felld úr gildi árið 1975. Árið 2023 birti The New York Times grein þar sem að Sarah
Hurtes lýsti máli 28 ára gamallar konu með þroskahömlun. Stjórnandinn á sambýli sem konan bjó á
ákvað að það yrði best að senda hana í legnám til þess að það yrði auðveldara að „hugsa“ um hana.
Ófrjósemisaðgerðir eru bannaðar í mörgum alþjóðasáttmálum og eru taldar lögbrot víða en samt
sem áður tíðkast þetta. Árið 2007 skrifaði Ísland undir samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi
fatlaðs fólks. Þar kemur meðal annars fram í 23. grein að réttur fatlaðs fólks til að stofna til
sambands og ganga í hjónaband ásamt því að frjósemisréttindi þeirra eigi að vera á pari við réttindi
ófatlaðra. Síðan var það árið 2019 þar sem að ófrjósemisaðgerðir án samþykkis voru formlega
gerðar ólöglegar á Íslandi nema því undanskildu að það sé læknisfræðileg nauðsyn fyrir inngripinu.
Þetta á þó einungis við um aðgerðir þar sem lokað er á eggjaleiðara með skurðaðgerð en ekki
legnám. Því er hægt að ef að það er vilji fyrir hendi að komast hjá lögunum og svipta einstakling með
þroskahömlun sjálfræði á þennan máta.
Kynbætur
Það að hafa áhrif á frjósemisréttindi einstaklinga og þá sérstaklega að framkvæma ófrjósemis-
aðgerðir á einstaklinga sem eru taldir „óhæfir“ til barneigna er eitthvað sem má rekja til hugmynda-
fræðinnar um kynbætur (e. eugenics). Kynbætur er sú hugmynd að það sé til hið fullkomna man,
erfðafræðilega séð. Í gegnum söguna höfum við sjá að ákveðnir hópar hafa passað betur inn í þessa
ímynd af hinu fullkomna mani heldur en aðrir, hverjir það eru getur þó verið breytilegt eftir tíma og
menningu. Skýrt dæmi um kynbætur eru til dæmis skimanirnar eftir Downs-heilkenni. Það hefur
tíðkast síðan 2000 hérlendis að skima eftir því hvort að fóstur séu með Downs-heilkenni og ef svo
er hefur verið mælt með að konur bindi enda á þungunina en á árabilinu 2016 - 2023 hafa um 35
þunganir verið rofnar af þeim ástæðum að fóstrið var með Downs-heilkenni.
Þessi tvö dæmi gefa okkur að einhverju leyti innsýn inn í þann heim sem við búum í. Heim þar sem
við teljum það vera í okkar höndum að stjórna náttúrunni. Heimur þar sem að líkami þeirra sem geta
borið börn er í rauninni lítið annað en eitthvað tæki sem aðrir geti nýtt sér til þess að hafa áhrif á
framtíðina. Því hvað annað er framtíðin en sú kynslóð sem mun feta þennan veg á eftir okkur.
42