Mímir - 01.09.1968, Page 11

an Gissur var erlendis, og hann berst í Geldinga-
holti 1255. Hlutverki hans sem leynilegs er-
indreka er lokið, og hans er ekki getið eftir
1255. Eysteinn hvíti drukknar 1253, og virðist
þá sem langlundargeð hans í rekstri konungs-
erindis sé brostið, ef dæma má af ummælum
hans á fundinum með Sturlu og Hrafni við
Armótsvað fyrr um árið. I stað kaupmanna
sendir konungur nú opinbera embættismenn, er
draga enga dul á erindi sitt. Sá fyrsti er Sigurður
silkiauga, en á eftir honum koma Ivar Englason
1255, Þóraldi hvíti 1258, ívar Arnljótarson og
Páll línseyma 1260 og Hallvarður gullskór
1261 og aftur 1263. Astæða þessarar breyting-
ar gæti verið svar Hrafns og Sturlu til Eysteins
hvíta frá árinu áður (1253) „muntu eigi, Ey-
steinn, ráða sættum manna, þótt þú þykkist góðr
kaupmaðr" (Þ.s. skarða 145). Slíkt svar er ærið
tilefni til að breyta um aðferð og senda nýja
menn á vettvang. Þeim Sturlu og Hrafni er
Ijóst, að boðskapur kaupmanna um, að konung-
ur einn sé nógu sterkt afl til að leysa allan
vanda, er ekki sprottinn af velvild þeirra og
friðarást, heldur er um að ræða laumulegan
áróður konungs sjálfs. Ljóst er, að slíkur áróður
nægir ekki lengur til að lokka óháða Islendinga
á konungsfund og að þeir muni ekki geta treyst
kaupmönnum sem hlutlausum aðilum. Kon-
ungur notar nú kirkjuna eftir mætti á meðan
hann leitar nýrra ráða. Ráðin, sem duga, koma
þó fyrst með Hallvarði gullskó. En eins og
sakir standa, er Sigvarði falið að vinna bug á
andstöðu þeirri, er gætir í héruðum Gissurar, og
Sigurður silkiauga á að halda honum við efnið
og „skynja" (þ. e. njósna). Þegar þeirra kaup-
manna, sem nú hefur verið rætt um, er getið í
heimildum, er það oftast við sættaumleitanir, en
líklega hefur eitt meginhlutverk þeirra verið
að „skynja". Þeir voru augu konungs og eyru.
Sízt ætti að gera lítið úr þætti kaupmanna í
lokum íslenzka þjóðveldisins. Hér hefur verið
reynt að gera grein fyrir, hvernig starfsemi
þeirra miðaði að því að koma helztu höfðingj-
um Islendinga á konungsfund, þeim Smrlu
Sighvatssyni, Orækju Snorrasyni, Sighvati
Sturlusyni, Kolbeini unga, Sturlu Þórðarsyni,
Hrafni Oddssyni og undir vissum kringumstæð-
um þeim hirðmönnum Þórði kakala og Gissuri
Þorvaldssyni. Það er undrunarefni, hversu lengi
kaupmönnum tókst að halda trúnaði Islend-
inga, þar sem þeir unnu svo ötullega að því að
grafa undan íslenzku þjóðveldi. Þessu hlýmr að
hafa valdið hæfileiki kaupmanna að nota að-
stöðu sína hér. Helztu höfðingjar hafa keppzt
um að bjóða stýrimönnum á vist til sín. Af
stýrimönnum hefur stafað ljómi sökum auðs og
ættgöfgi þeirra, og betra hefur þótt að hafa þá
með sér en móti í hernaði vegna góðs vopna-
búnaðar þeirra og harðfylgis. Hafa þeir talið sér
skylt að veita vígsgengi íslenzkum húsráðend-
um sínum í röðum goða og höfðingja, eins og
íslendingum í Noregi var skylt samkvæmt
samningi við Olaf digra að fylgja konungi í
hernaði, ef ófriður kom í landiðA Upp úr 1220
virðist þessi afstaða kaupmanna breytast, eins og
áður er rakið, er þeir gerast friðarsinnar og
leggja kapp á hlutleysi. En veturvist hjá höfð-
ingjum hefur ætíð verið jafn velkomin, þar sem
höfðingjar höfðu beinan fjárhagslegan hagnað
af vist kaupmanna vegna vistarlauna og ann-
arra gjalda, en þó einkum vegna forgangsréttar
við kaup á vörum. Eins og kunnugt er, lögðu
goðar jafnan lag á varning kaupmanna, og var
það ekki ætíð árekstrarlaust, eins og margar
heimildir vitna um. Frægasta dæmið um það er
frá 1215, en upp frá því virðist ekki gæta
neinnar óánægju kaupmanna. Er ekki ólíklegt,
að norskir kaupmenn hafi keypt sér vináttu og
trúnað Islendinga með góðum kjörum í við-
skiptum. Sökum veturvistar á bæjum höfðingja
hafa stýrimenn haft einstaka aðstöðu til að fylgj-
ast með þróun mála, sem þeir hafa óspart notað
sér, enda sanna dæmin, að þeir eru á réttum
stöðum á réttum tíma til að beita áhrifum sín-
um.
Þau atriði um þátt kaupmanna, sem hér eru
rakin, ættu að varpa skýrara Ijósi á, hversu víð-
* Smbr. grein Björns Sigfússonar í Sögu IV (1964),
104.
11