Mímir - 01.09.1968, Blaðsíða 18

Suðurnesjum. Ekki verður hér dæmt um læknis-
fræðilegt sannleiksgildi orða Hannesar, en vel
getur hann haft eitthvað fyrir sér í þessu. I rit-
inu „Sóttarfar og sjúkdómar á Islandi" telur
Sigurjón Jónsson læknir hungur og hörgulsjúk-
dóma hafa verið aðalorsök óeðlilegs manndauða
árið 175 8,39 en minnist ekki á, að menn hafi
getað étið sér til óbóta í góðærum.
Arið 1759 varð enn töluvert mannfall, og
fleiri dóu en fæddust. Dánarhlutfall var 37,8%o,
helmingi lægra en árið áður. I Hólastifti fædd-
ust miklu fleiri en dóu þetta ár (354 fæddir
móti 196 dauðum), og virðast Norðlendingar
að mestu hafa verið búnir að ná sér eftir harð-
indin. En í Skálholtsstifti deyja 1449 á móti
652 fæddum. Ekki er þó sagt frá neinum harð-
indum þetta ár, og frekar má kalla þetta góðæri.
Reyndar kom nokkur hafís, en hann hefði frek-
ar átt að gera Norðlendingum illt en Sunnlend-
ingum. Olfusvatnsannáll segir reyndar: „Fáir
menn dóu á þessu ári",40 og skýtur einhvers
staðar skökku við. Annaðhvort eru þessi um-
mæli marklaus, enda annállinn ekki skrifaður
samtímis viðburðunum, eða villa er í skýrslu
Hammeleffs. Arið 1760 er fyrst komið nokkurt
lag á afkomu Islendinga. Dánarhlutfall er þá
22,7%o, og mun fleiri fæðast en deyja, einkum
í Hólastifti.
Ein er orsök mannfalls á árunum 1752—59,
sem ekki hefur enn verið minnzt á, en hún er
þó að margra áliti einna þyngst á metunum.
Það er léleg verzlunarþjónusta við Island í tíð
Hörmangarafélagsins. Hörmangarar höfðu verzl-
un hér frá 1743—1758, og það er illræmdasta
verzlunartímabil í sögu þjóðarinnar, einkum
seinni hluti þess. Þess ber að gæta, að enda þótt
ekki áraði vei öll fyrsm ár verzlunarfélagsins
hér, græddi það vel framan af. Þegar harðindin
hófust fyrir alvöru um 1752, hafði það fljótt
áhrif á vöxt og viðgang félagsins. Þó að kaup-
menn reyndu að ná sem mestu af landsmönnum
af vöru, sem var í háu verði, svo sem kjöti og
fiski, varð þurrð á því, sem til var af þess konar
vöru í landinu. Viðleitni félagsins til að selja ís-
lendingum ýmsa léttavöru og oft óþarfa, en
svíkjast um að flytja inn nægar birgðir af mat-
vælum, dugði engan veginn til að halda félag-
inu í horfinu, auk þess sem óvinsældir þess juk-
ust mjög vegna þessa. Loks var félaginu vikið
frá með konunglegum úrskurði frá 16. maí
1757.41
Ekki er hægt að gizka á, hve lengi félagið
hefði verzlað hér, ef harðindin hefðu ekki kom-
ið til, en mjög er líklegt, að dómur sögunnar
yfir Hörmöngurum hefði orðið mildari, ef erfið-
leikar vegna harðinda hefðu ekki sett þeim stól-
inn fyrir dyrnar og beinlínis þvingað þá til harð-
drægni í viðskiptum.
Á árunum 1752—1758 kom oft helmingi
minna af mjöli til landsins en beðið hafði verið
um, og félagið sveikst oft um að láta sigla á
ýmsar hafnir, t. d. Reykjarfjörð og Grindavík.
Eins og áður er sagt, sóttust kaupmenn eftir að
selja landsmönnum ýmsa léttavöru, svo sem
tóbak, brennivín, léreft o. s. frv. og vildu helzt
fá goldið í kjöti eða fiski, en gáfu h'tið fyrir
prjónles eða ullarvöru eða tóku jafnvel ekki við
því. Ötulastir að halda uppi rétti landsmanna
voru þeir Skúli Magnússon landfógeti, Magnús
Gíslason amtmaður og Bjarni Halldórsson,
sýslumaður á Þingeyrum. Hann segir í bréfi til
stiftamtmanns 30. sept. 1753, að Hörmangarar
eigi mesta sök á því hörmungarástandi, er þá
var, enda von, að illa fari, þegar lífsbjörg sé
svæld út úr fólki fyrir kramvöru og óþarfa.42
I öðru bréfi til sama aðila frá 22. sept. 1756
leggur Bjarni sýslumaður kaupmenn nokkuð
að jöfnu við harðindin, þegar hann segir frá
vanhöldum á skepnum bænda:
... i disse haarde Aaringer og besværlige Tiider er
ingenstæds i Landet saa jammerligt Tilstand som i
dette og næstliggende Schagefjords Syssel, da Qvæget
til forn er deels forliist, deels borthandlet til Ki0b-
mændene.. ,43
I sama streng tekur Brynjólfur Sigurðsson,
sýslumaður í Árnessýslu, í bréfi 6. sept. 1752:
Er her stoer Mangel af Fisk, hvorfore Folk har været
npdt til at sælge til Kipbmanden det som Vinteren
overlevede af Spjder for sin Npdsinn og Madvahre,
som de, ikke kunde undvære.11
Góða hugmynd um verzlunarhátm á þessum
18