Helgarpósturinn - 17.07.1981, Blaðsíða 4

I DEIGLU
Föstudagur 17. júlí 1981 ht=>lrj?*rprícc// irinn
eftir Guðmund Árna Stefánsson
Coopers
&Lybrand
STRICTLY CONFIDENTIAL
The Ministry for Industr
Arnarhvoli
Reykjavik
Iceland
Helgarpósturinn með leyniskýrslu Coopers and Lybrand:
„Vil ekki gefa frá mér þá von,
að Alusuisse sjái að sér”
^segir H]orleifur Guttormsson
ISAL, Alusuisse og siírálið er
mál málanna þessa dagana og
langþráð skýrsla Coopers og Ly-
brand er loksins komin til lands-
ins, þótt vmsir óttuðust á timabili
að hún hefði „týnst i hafi”. Þegar
þetta er skrifað hefur skýrslan
ekki ennþá verið gerð opinber,
þótt helstu niðurstöður hennar
hafi lekið út til fjölmiðla.
Helgarpósturinn náði hins vegar i
gær í eintak af þessari margum-
töluðu skýrslu og samkvæmt
henni virðist það ekkert fara á
milli mála, að Alusuisse hefur
selt dótturfyrirtæki sinu — ISAL,
hráefni á hærra verði, en gengur
og gerist á almennum heims-
markaði milli óskyldra aðila, auk
þess sem hækkanir hafi verið ,,i
hafi” þ.e. frá útflutningsverði i
Astraliu og til innflutningsverðs
hér á islandi. Einnig láta Cooper
og Lybrand að þvi liggja að ýmis-
legt sé athugunarvert hvað
aldrei lýsa þessu svona blákalt
j yfir undir nafni. Sjálfstæðisflokk-
l urinn verður nú að drifa i þvi,
i að finna haldbæra linu i málinu og
ég mun biða linunnar. Flokkurinn
verður að reyna að smjúga Ut Ur
þvi á einhvern hátt, þvi það var
þeirra ráðherra, Jóhann Haf-
stein, sem stóð að samningunum
á sinum tima og siðan var það
Gunnar Thoroddsen, sem fór með
j iðnaðarmálin i rikisstjórn Geirs
j Hallgrimssonar, ’74—’78.
I Talsmenn orkufreks iðnaðar i
j samvinnu við erlend f jölþjóðafyr-
irtæki eru i miklum vanda þessa
dagana.”
Flestir þeirsem ég talaði við Ur
Alþýðuflokki og Sjálfstæðisflokki
voru á svipaðri skoðun og nefndur
sjáifstæðismaður. Viðurkenndu
að staða Hjörleifs væri sterk.
Sumir stjómarandstæðingar létu
þó fylgja að málið lægi alls ekki
ljóst fyrir og það væri ekki
fullsannað að þessi trompspil
Hjörleifs dygðu, þegar fram liðu
stundir og Alusuisse hefði greint
frá sinni hlið þessa máls.
En eru Hjörleifur og Alþýðu-
58 If discussions concerning future trading relationships take placc
between representatives of the Icelandic Governnent and Alusuisse, we
feel sure that the three mitigating factors outlined above will be
eiaphasised by Alusuisse. We would suggest that, for completeness, it
would therefore be desirable for the Icelandic Government to inform
itself of any countervailing arguments which might indicate that ISAL's
operatíons have been ’subsidised* by Iceland, for example power costs
below world prices. The subject of anode pricing is also an important
one in this context and one which has been outside our terms of
varðar sölu á rafskautum til
tSAL.
Skýrslan sem er merkt
„strictly confidential” eða algjört
trúnaðarmál, er i tveimur hlut-
um upp á samtals 22 blaðsiður.
Viðauki við skýrsluna er skýrsla
Carlos M. Varsavsky, argentinu-
manns, sem kom hingað til lands
fyrir milligöngu stofnunar hjá
Sameinuðu þjóðunum, sem
fjallarum starfsemi f jölþjóðafyr-
irtækja. Annar hluti skýrslu
Coopers og Lybrand fjallar um
hækkunina i hafi og er upp á 4
blaðsiður í fjórtán liðum, en hinn
hlutinn tekur til verðs á súráli
milli óskyldra aðila og er 18
blaðsiður i 59 atriðum.
En áður en litið er nánar á
skýrsluna og velt vöngum yfir
málinu sem sliku, þá er ekki
fjarri lagi að skoða pólitiska stöðu
þessa máls hér innanlands. Hjör-
leifur Guttormsson hefur löngum
verið gagnrýndur harkalega fyrir
seinagang og oftrú á skýrslu-
gerðum og nefndum ýmiskonar.
semlítiðeða ekkcrt komi siöan ú'.
úr. A þessu stigi málsins virðist
hins vegar sem skyrslugerð á
vegum Hjörleifs hafi skilað
upplýsingum, sem komi flatt upp
á marga.
' „Hjörleifur er með pálmann i
höndunum, það verður ekki
annað séð á þessu stigi málsins,”
sagði framámaður innan Sjálf-
stæðisflokksins. ,,bað skiptir
engu meginmáli Ut af fyrir sig
hve háar upphæðir þarna eru á
ferðinni, heldur hitt, að Alusuisse
virðist hafa hlunnfarið ÍSAL og
þá um leið Islenska skatt-
greiðendur. Menn verða að
beygja sig fyrir þessum
staðreyndum, hvort sem þeim
likar það betur eða verr. Einnig
verða menn að viðurkenna, að
Hjörleifur hafði rétt fyrirsér, þótt
Mogginn — mitt blað — reyni
náttúrulega að drepa málinu á
dreif með alls kyns UtUrsnUning-
um.”
bessi sjálfstæðismaður vildi
ekki láta nafns sins getið og hafði
haldbærar ástæður fyrir þvi.
„Blessaður vertu, ég myndi
bandalagið að undirbyggja al-
hliða krossferð gegn þeim fjöl-
þjóðafyrirtækjum, sem hér hafa
stungiðniður fæti til viðbótar við
Alusuisse, þ.e. Elkem Spiegel-
verket á Grundartanga og Johns
Manville i' Kisilverksmiðjunni?
Er þessi rannsókn á sUráls-
verðinu, aðeins fyrsta skrefið af
mörgum, þar sem Hjörleifur
hyggst fletta ofan af vafasömum
viðskiptaháttum þessara aðila
gagnvart tslendingum? Ég spurði
Hjörleif um þetta atriði:
,,Ég lít nU svo á, að þessi athug-
un og endurskoðun á sUrálsvið-
skiptum tSAL og Alusuisse sé sér
mál Ut af fyrir sig og ekki beri að
blanda þessu saman við ein-
hverja heildarrannsókn á sam-
skiptum tslendinga við erlend
fjölþjóðafyrirtæki. bað er engin
stóráætlun á borðinu i þá veru að
kafa oigi ofan i rekstur og
markaðsmál Grundartangaverk-
smiðjunnar og Elkem Spiegel-
verket, og Kisiliðjunnar og Johns
i Manville. bað er ekkert slikt á
i stefnuskránni, enda höfum við
j alveg nóg við að fást, þar sem
þessiskýrsla Coopers og Lybrand
er.”
En hvað þýðir þetta mál eigin-
lega fyrir fslensku rikisstjórnina?
Hvaða afleiðingar hefur það,
þegar móðurfyrirtækið — Alu-
suisse — selur dótturfyrirtækinu
— ISAL — sUrál á hærra verði en
eðlilegt getur talist?
Samkvæmt skýrslu Coopers og
Lybrand, eru afleiðingarnar
þessar helstar: tslenska rikið fær
ekki þær skatttekjur af fyrirtæk-
inu, sem það ætti að fá ef ISAL
heföi fengið hráefnið á sann-
gjörnu verði, þvi þá hefði
auðvitgð orðið aröur af fyrirtæk-
inu, sem þýddi aftur að fyrirtækið
greiddi hærri gjöld til rikisins. t
öðru lagi, þá myndi sU viðbára að
tSAL þoli ekki hærra raforkuverð
til fyrirtækisins, veikjast að mikl-
um mun og grundvöllur fyrir
hækkun raforkuverðsins myndi
samhliða styrkjast.
En við skulum skoöa hvernig
Carlos M. Varsavsky lýsir þessu
atriði i' viðauka sinum við hina
Cooper og Lybrand ráðleggja islensku rikisstjórninni i 58. grein skýrsl-
unnar og vilja búa þá undir samningaviðræður við Alusuissr . Segja
Hjörleifi og rikisstjórninni að vera búnir að grafa upp röksemdir sem
sýni fram á, að tsal sé dyggilega stutt af rikisstjórninni, m.a. með lágu
raforkuverði.
eiginlegu skýrslu Coopers og Ly-
brand, þar sem hann fjallar um j
skyldur Alusuisse bundnar i |
samningum við islensk yfirvöld. ,
bar segir hann:
,,í mínum huga er enginn vafi á
þvi, að Alusuisse hefur brotið
gegn samningunum sem gerðir |
voru við islensku rikisstjórnina i
árið 1966.
Frá sjónarhólieigenda er ISAL \
dótturfyrirtæki Alusuisse. bað er j
venjan i öllum iðnaði, ekki aðeins i
i áliðnaðinum, að dótturfyr- i
i irtækin eru einfaldlega fram-
leiðslueiningar, en stjórnunarleg
málefni, fjármál, kaup á hráefni
og fleira i þeim dUr, eru á hendi
aðalstöðvanna. Og þetta er það
sem Alusuisse hefur gert.
Hins vegar, frá lagalegu
sjónarmiði, grundvölluðu á
samningum frá 1966, er ekki unnt
að reka tSAL sem dæmigert dótt*
urfyrirtæki. t staðinn fyrir veitta
aðstöðu og annan stuðning af
hendi rikisstjórnarinnar, þá sér-
staklega, að fyrirtækinu er seld
raforka á lægra verði, en meðal-
verðiðer á heimsmarkaðnum, þá
samþykkti Alusuisse — fyrir
ákveðna upphæð — að ÍSAL yrði
rekið á eins hagkvæman hátt og
mögulegt væri til að tsal yrði
arðbært skattgreiðandi fyrirtæki.
Yfirlýsingar tSAL um fjárhags-
aðstöðu. fyrirtækisins syna að
þetta hefur ekki verið raunin og
ástæðurnar fyrir þvi, að tSAL
hefur ekki verið eins arðþært fyr-
rtæki og að var stefnt liggja i
hinum háu verður.". á tveimur
aðalhráefrum^úrali og rafskautumL'
barna fjallar Varskavsky um
kjarna þessa máls. Alusuisse.hef-
ur raunverulega staðið að rekstri
tSAL einsog algengt er um reksfc
ur fjölþjóðafyrirtækja á dóttur-
fyrirtækjum. bar er hagnaði velt
frá einu fyrirtæki til annars eftir
þvi sem best hentar hverju sinni.
Fjiaþjóðafyrirtæki eru auðvitað
ekkert annað, en fyrirtæki, þar
sem stefnt er að hæstum mögu-
legum gróða, á heildargrundvelli,
en ekki spurt hvort einstök dótt-
urfyrirtæki, sem ef til vill skipta
tugum, koma Ut með halla eða
gróða hverju sinni. Heildar-
gróðinn er það sem máli skiptir.
Alusuisse á tslandi tapar i sUráls-
málinu, en Alusuisse i Astraliu
græðir. Heildarsumman er siðan
gerð upp I Sviss. En á meðan
gleymist þáttur tslendinga i
málinu þvi aö það eru þeirra
hagsmunirað það verði Alusuisse
á tslandi - ISAL - sem verði rekíð
með hámarksgróða. en ekki eitt-
hvert annað dóttu. iyrirtæki Alu-
suisse Uti i Astrali; til dæmis.
Getum við tslendingar eer*
viðskiptivið aðila. sem þessa?
Hjörleifur iðnaðarráðherra v \r
spurður um þetta atrið) .
„bU átt við að Alusuisse hafi fyr-
irgert trúnaði okkar Islendinga.
Ég vil nú ekki gefa frá mér þá
von, að aðilieins og Alusuisse geti
séð að sér og komi til með að
standa við þá samninga, sem
gerðir hafa verið.
Hins vegar vil ég i f ramhaldi af
þessu itreka þá skoðun mina, að
við tslendingar eigum að fara
varlega i alla samningagerð við
erlenda aðila, þótt ég vilji ekki
útiloka, að slika samninga megi
gera, en þá verður að tryggja
hagsmuni tslendinga, forræði
þeirra og yfirtök i fyrirtækinu.”
Ragnar Halldórsson forstjóri tS-
AL er óneitanlega milli steins og
sleggju i þessu máli öllu. Hans
hlutverk væri væntanlega að reka
ISAL með hámarksgróða og
standa skil á réttum gjöldum til
islenska rikisins. Hins vegar á
hann auðvitað undir högg að
sækja, ef forkólfarnir hjá móður-
fyrirtækinu — Alusuisse—á-
kveða að skapa ISAL þannig að
stöðu, með sölu á hráefni og með
öðrum hætti, að gróði ISAL verðí
takmarkaður.
bvi hefur verið fleygt að það
kunni að hitna undir Ragnar Hall-
dórssyni á stóli forstjóra, og inn-
lendir aðilar kunni að lita svo á,
að Ragnar hafi ekki verið heill i
samskiptum sinum við islensku
rikisstjórnina. Jafnvel verið
kunnugt um þetta ofverðlag á
sUrálinu, en tekið þátt i leiknum
með Alusuisse.
„bað hitnar ekkert undir mér”,
sagði Ragnar aðspurður um þetta
atriði. „Hins vegar mætti ef til
vill lita svoá, að ég hafi ekki stað-
ið m ig i stykkinu sem forstjóri ÍíS
AL ef það sem ráðherra hefur
sagt, er allt heilagur sannleikur.
Ég myndi þá jafnvel hugleiða af-
sögn, þar sem ég ber ábyrgð á þvi
formlega, að samningar séu virt-
ir. Ég vilþó ekkert tjá mig nánar
um þetta atriði, eða önnur sem
þessi mál snerta, þar sem ég hef
ekki fengið að sjá skýrsluna og
tek flugufregnum með fyrir-
vara.”
En þetta er margflókið mál og
erfittum að fjalla. Helgarpóstin-
um gafst ekki tóm til að grand-
skoða skýrsluna áður en þetta
tölublað fór i prentun i gær. Ljóst
er að umboð Coopers og Lybrand
er takmarkað að mörgu leyti og
skýrslan vekur upp margar
spurningar jafnhliða þvi sem hUn
svarar nokkrum.
beir fulltrUar Sjálfstæðis-
flokksins og Alþýðuflokksins sem
ég talaði við lögðu á það áherslu,
að Islenska rikisstjómin þyrfti á
hverjum tima að fylgjast ná-
kvæmlega með þvi, að samningar
væru haldnir af Alusuisse og að
samningarnir gerðu islensku
rikisstjórninni kleift að standa
vörð um innlenda hagsmuni. Og
ef brotið er á samningum, þá
væru um það fyrirvarar, að slik
ágreiningsefni færu til dómstóla,
ef samningar næðust ekki milli
verði. Evrópuverðið sé hærra og
i nálægt þvi verði, sem ISAL hefur
: greitt fyrir sUralið.
' Viða er nU legið yfir skyrslu
I Coopers og Lybrands og menn
i lesa ymislegt Ur henni. Heyrst
j hefur t.d. að viðauki Varsavsky
| sé langt frá þvi að vera marktæk-
j ur og einn aðili, sem þekkir vel til
! mála, fullyrðir að Varskavsky
! opinberaði svo gjörsamlega van-
j þekkingu sina i málinu, að niður-
I stöður hans væru langt frá þvi að
i vera nálægt raunveruleikanum.
j ■ En hvað með önnur orkufrek
iðnfyrirtæki hér á landi, sem
tengjast fjölþjóðafyrirtækjum?
Lenda þau i svona „sUrálsvið-
skiptum”? Jón Sigurðsson for-
stjóri Grundartangaverksmiðj-
unnar, sagði að grundvallarmun-
ur væri á Grundartanga verk-
smiðjunni og ISAL.
„Alusuisse er 100% eign tSAL, en
islenska ríkið á meirihluta i
Grundartangaverksmiðjunni, —
eða 55% á móti 45% Elkem. Sjálf-
stæði okkar er þvi meira i öllum
stjórnunarmálum og við kaupum
aðeins litinn hluta hráefnis frá
Elkem og fáum það á verði, sem
er sambærilegt við markaðsverð.
betta eru mjög hagstæð við-
skipti.”
Jón greindi einnig frá dæmi,
þar sem stjórn Grundartanga-
verksmiðjunnar hefði ákveðið að
kaupa ekki „kvarts” frá Elkem,
enda þótt tilboðið hefði verið
mjög hagstætt. „betta var ódýr-
asti og hagkvæmasti flutnings-
kosturinn. A yfirborðinu virtust
þetta þvi' bestu kaupin, en við
mátum þetta hins vegar þannig,
að við fengjum dýrara „kvarts”
frá öðrum aðila og það hráefni
myndi henta okkur betur til að ná
betri framleiðsluárangri. Höfn-
uðum þvi' tilboði Elkem og keypt-
um annars staðar frá og það var
13 There was an 'increase at sea' of substantial proportions even
after taking account of certain offsetting charges borne by Alusuissi
which should properly enter into the calculations. The minimura amour
the net margin (ie 'increase at sea') is either L!S $22.7 million or L
$25,5 million dependlng on the view taken on the nature of certain
year-end discounts from the.parent (paragraph 11). However, we do nc
consider that any decisive conclusions can be drawn from these
observations bearing in mlnd:-
(a) the fact that Alusulsse has itself lncurred expenses at the cer
which may well justify a part of such margin;
(b) the whole subject of 'increase at sea' is only indirect evidenr
to whether the amounts paid by ISAL for alumina have been
equivalent to arm's-Iength prices.
Tónnii.'i skýrslu Coopers og Lybrand er æði afdráttarlaus, þótt i niður-
stöðum sinum um „hækkun i hafi”, hafi þeir fyrirvara. Segja að engar
endanlegar ályktanir megi draga af tölunum hér að ofan, þar sem það
sé staðreynd að Alusuisse taki á sig einhvern kostnað i höfuðstöðvun-
um, sem geti aftur réttlætt hluta „hækkunarinnar I hafi”. Þar að auki
sé „hækkunin i hafi” út af fyrir sig aðeins óbein sönnun og verði að
tengiast þvi hvort súrálsverðið til tsal hafi verið jafnhátt meðalverði
óskyldra aðila.
aðila. „bað er fjarri lagi, að þetta
eigi að hafa einhver áhrif á fram-
tið orkufreks iðnaðar hérlendis i
samstarfi við erlenda aðila,”
sagði einn þingmaður sjálfstæðis-
flokksins. „bað verður þó að
tryggja það með samningum,
sem grannt er fylgst með, að hag-
ur Islendinga sé ekki fyrir borð
borinn með einhverri tilfærslu
fjármagns hjá hinum erlendu að-
ilum.’ ’
Ekki eru allir búnir að kyngja
niðurstöðum skýrslu Cooper og
Lybrand og segja að það sé alls
ekki ljóst á þessu stigi málsins
hvort Alusuisse hafi raunveru-
lega verið að hlunnfara islenska
ríkið. bað er t.d. bent á, að sam-
anburður á sUrálsverS til ISAL
og hins vegar milli óskyldra aðila
i heiminum öllum sé ekki alveg
marktækur á þeim grundvelli.
Málið sé nefnUega það, að mis-
munur sé á Evrópuverði sUráls og
aftur Japans- og Bandarikja-
rétt ákvörðun þegar á reyndi,”
sagði Jón
bað á mikið vatn eftir að renna
til sjávar, áður en endanleg nið-
urstaða fæst Ur sUrálsmálinu og
öðrum málum, íslenska rikisins,
tSAL og Alusuisse. Hver sem nið-
urstaða þeirra mála verður, þá er
ljóst að enn á eftir að rannsaka
verðá rafskautum, en Cooper og
Lybrand segja þau mál athug-
unarverð.
Og þess er þvi jafnvel að
vænta að Cooper og Lybrand hafi
ekki ennþá lokið hlutverki sinu
fyrir Hjörleif og iðnaðarráðu-
neytið, a.m ,k. eru þeir C og L tD i
tuskið, ef Hjörleifur vill halda
áfram leiknum, þvi i lokaorðum
skýrslu sinnar segja þeir: We
shallbe pleased to discuss this re-
port with you and provide any
further help you may need.
Yours truly
r

JL