Helgarpósturinn - 16.07.1982, Blaðsíða 17

//-/ori_^östudagur^l6^júlM982
17
Hins vegar sótti ég núna um sex mánuði og
fékk þrjá. Ég er einn af þeim, sem hef
aldrei fengiðþað, sem ég hef sótt um. Aftur
á móti hvarflar ekki að mér eitt andartak
að taka undir þær ásakanir á hendur þeim
mönnum sem standa i úthlutunum úr
Launasjóði rithöfunda að þeir úthluti eftir
annarlegum sjónarmiðum. Mér finnst það
fráleitt.
Hitt er svo annað mál, að úthlutun af
þessu tagi getur snert menn tilfinninga-
lega. Þeim finnst verið sé að draga sig i
dilk, leggja á sig gildismælikvarða, og
menn eru viðkvæmir fyrir sliku. En menn
verða að gera sér grein fyrir þvi, að þótt
þeir séu ekki ánægðir, þýðir það ekki að
þeir sem standi að úthlutuninni séu allt að
þvi ótindir bófar, misnoti fé, sem þeir hafa
fengið til ráðstöfunar. Það er allt önnur
saga.”
— Þú ert væntanlega hlynntur starfslaun-
um?
,,Að sjálfsögðu. Eins og margoft hefur
komið fram, þarf að fjölga mánaða-
launum þannig að fleiri geti fengið þau,
og i lengri tima. En það fyrirbyggir náttúr-
lega ekki það, að einhverjir verði ósáttir við
úthlutanir.”
— Er þá ekki best að hverfa aftur til
berklaskáldamóralsins, að menn sitji við
kertaljós uppundir súð, svangir og vit-
lausir?
„Það fer náttúrlega afskaplega vel i ævi-
minningum.”
Þepr ijósin slokKna
— Ef við snúum okkur aftur að leikritun
þinni, þá átt þú að hafa sagt einhvern tima i
viðtali, að atmosfera leikhússins heillaði
þig ekki, hvers vegna i ósköpunum ertu þá
að skrifa þessa tegund bókmennta?
„Það sem tilheyrir stofnuninni og sá
heimur, sem verður i kringum leikhúslif,
heillar mig ekki, mér finnst hann ekki að-
laðandi. Það, sem mér finnst aðlaðandi i
leikhúsi er þegar búið er að slökkva ljósin,
og lifandi veruleiki skáldskaparins verður
til á sviðinu. Þess vegna skrifa ég fyrir
leikhús. Þetta form hentar mér mjög vel,
mér finnst það æsispennandi, og þegar best
er, er leikhússkáldskapur mjög djúpur og
merkilegur.'1
— Þú segir, að það sem þér finnist aðlað-
andi i leikhúsinu sé þegar búið er að
slökkva ljósin, en ertu þá ekki að útiloka
stóran hluta leikhússins, sem er frá þvi að
handritiðkemur, bara orð, og þar til að það
er orðið að sýningu? Ættirðu þá bara ekki
að skrifa myndrænar skáldsögur, sem hver
lesandi getur sett á svið fyrir sjálfan sig?
listrænni sköpun i leiksýningu en vont leik-
rit.
Veiklundaðurleikstjóri getur að visu fall-
ið i þá gryfju, eins og dæmin sanna, aö taka
að sér vont leikrit i þeirri meðvituðu eða
ómeðvituðu trú að með þvi að textinn sé
léttvægur eða jafnvel ónýtur, skapist meira
rúm fyrir sjálfstæða og listræna sköpun
hans sjálfs. Hann fái þar með meira tæki-
færi til að brillera með hæfni sinni, kunn-
áttu og frumleika. Þetta er blekking. Meira
en blekking, hættuleg villa sem vegur að
listrænum sannindum hans sjálfs og sam-
starfsmanna hans. Hugsaðu þér hljóm-
sveitarstjóra sem ætlaði sér að brillera á
ónýtri sinfóniu. Það er alveg sama hve vel
fiðlurnar, trompetarnir og allt hitt spilar i
hljómsveitinni: Verkið er og verður ónýtt
og tónleikarnir þar af leiðandi ekki góðir.
Það hefur engin tónlist verið leikin, aðeins
sýnd tækni og kunnátta. Að visu gripa fleiri
þættir inn i leiksýningu en tónleika. Leik-
sýning höfðar til fleiri skynfæra en tónleik-
ar. En það breytir ekki eðli málsins. Það er
alveg sama hvað leikstjóri hamast við að
byggja upp leiksýningu á verki sem er
óriýtt með fiffum sinum og sýndarfrum-
leika: Leiksýningin verður jafnfjarri þvi að
vera raunveruleg leiklist og áðurnefndir
tónleikar voru fjarri þvi að vera tónlist.
Hún er leikhústilbúningur en ekki leikhús-
skáldskapur. En svo mjög geta menn rugl-
ast á leiklist og tilbúningi að sýningar af
þessu tagi eru stundum kallaðar á leikhús-
máli „gott leikhús”. í þvi íelst ekki annað
en viðurkenning á tilbúningi, yfirborðs-
mennsku, sem er andstæð listrænum sann-
indum og á ekkert skylt við sannan frum-
leika eða listræna sköpun.”
Gðlóurinn
og einslaklingurinn
— Ert þú ekki hlynntur þessu workshop
fyrirkomulagi, þar sem hópur gengur út frá
einhverri ákveðinni hugmynd og semur
texta i kringum hana?
„Ég mundi aldrei taka þátt i þvi. Ég veit
hins vegar, að það er til annað fólk, sem
hefur gaman af þvi, og það er þess mál. Ég
lit svo á, að ætli höfundur sér að ná fram
þeim skáldskap, sem tilfinningar hans og
hugsun stefna að, þá verði hann að vinna i
einrúmi, þvi hann einn veit hvað fyrir hon-
um vakir. Galdur skáldskaparins liggur
ekki sist i þvi, að hann er sprottinn upp úr
einstaklingnum. Þegar á að gera þetta að
sýningu, koma ýmsir aðrir þættir inni. Og
þvi ærlegri, sem þeir aðilar eru, sem leik-
húsið stefnir fram til að gera þetta verk að
sýnirigu, þeim mun meiri möguleiki er á
þvi, að skáldskapurinn sem er fyrir hendi,
njóti sin, en þeir búa hann ekki til.”
— Ég las um daginn viðtal við franskan
rithöfund, sem sagði, að þegar hann settist
niður til að skrifa vissi hann aldrei hvað
hann ætlaði að skrifa, hann bara byrjaði.
Og daginn eftir færi hann bara yfir siðustu
linurnar frá deginum áður og héldi áfram
út frá þeim. Auk þess sagði hann, að hann
vissi aldrei hvernig bækur hans enduðu.
Hefur það aldrei komið íyrir þig, að leikrit-
in enduðu öðruvisi en þú ætlaðir?
„Endirinn hefur kannski breyst i ein-
hverjum smáatriðum, en i eðli sinu hefur
hann aldrei breyst.”
— Aldrei verið þveröfugt við það, sem þú
ætlaðir?
„Nei, aldrei. Þetta er allt einstaklings-
bundið. Ég veit um höfunda, sem vinna
svona. Ég veit t.d. um frægan ameriskan
smásagnahöfund, William Saroyan, sem er
mjög góður smásagnahöfundur, hann skrif-
aði aldrei neina smásögu nema einu sinni.
Ef það tókst ekki þá henti hannhenni. Aðrir
höfundar liggja yfir þessu mánuðum sam-
an, jafnvel árum saman. Sumir sem yrkja
ljóð, hafa svipaða aðferð og þessi franski
höfundur, sem þú talaðir um. Það verður
hver maður að finna þá aðferð sem hentar
honum.”
— Ertu mjög nákvæmur og vandvirkur i
skrifum þinum?
„Ég er nákvæmur, og ég vona, að ég sé
vandvirkur. Ég skrifa leikrit eins nákvæm-
lega og ég get, en það er aldrei, og hefur
aldrei verið hægt i veraldarsögunni, að
taka leikrit frá skrifborðinu og setja það
beint inn á svið, án þess að nokkuð breytist
við uppfærslu. Staðreyndin er sú, að það er
ekki mögulegt að skrifa verk, sem engum
breytingum tekur á æfingum, ekki fremur
en leikstjórinn getur setið heima, og hugsað
út i allar hreyfingar leikarans. Það er úti-
lokað. Aftur á móti er ansi mikill eðlismun-
ur á þvi, hvort þaö þarf að segja eina setn-
ingu svona, sleppa þessu orði, eða bæta
þessu orði inn i, eða hvort menn bókstaf-
lega umskrifa verk. Það getur lika þurft, en
þá er eitthvað mikið að.”
I I vœri ég söngvari
— Nú hófst þú þinn rithöfundarferil ekki
sem leikskáld, heldur sem ljóðskáld, hvað
olli þvi, að þessi umskipti urðu?
„Það er mjög erfitt að gera sér grein fyr-
ir þvi. Ég geri mér t.d. ekki sjálfur grein
fyrir þvi hvernig á þvi stóð, að ég byrjaði að
yrkja þessi ljóð. Það var þvert gegn min-
um vilja. Ég var þá staddur úti i Amster-
dam, 1967, og ætlaði mér að verða söngvari.
Ég var búinn að stúdera söng i sex ár hér
heima hjá Göggu Lund. Ég fór til Hollands
til að læra ljóðasöng og þjóðlagasöng.
Ég hafði skrifað fram að tvitugu en litiö
sem ekkert birt, og gaf það alveg frá mér.
Skáld-Rósu, langaði til að skrifa skáldsögu.
Ég hætti siðan við hana, að minnsta kosti i
bili, og fékk þá aftur löngun til aö skrifa
leikrit, og komst yfir ákveðna erfiðleika i tif
finningum minum gagnvart leikritum. Og
ég hef það á tilfinningúnni, að ég verði
dálitið frjósamur i leikritagerð á næstunni,
mér finnst hafa brostið stifla.”
— Varstu kannski hræddur um, að þú
værir orðinn þurrausinn?
„Ég hef aldrei verið hræddur um það,
ekki siðan ég byrjaöiaðskrifa. Aftur á móti
voru vissir hlutir i minni leikritagerð sem
ég átti svolitið erfitt með að sætta mig við
og fann ekki alveg leið út úr. En ég held að
ég sé að finna leið út úr þvi með þvi verki,
sem ég hef skilað nú. Þetta er svo innhverft
atriði, að ég efast um að ég geti skýrt það
fyrir öðrum, og það hefur enga þýðingu fyr-
iraðra en mig.”
— Þú fórst i einhvers konar útlegð til
Hriseyjar er það ekki?
„Af hverju kallarðu það útlegð? Ég fór
fyrst og fremst til að hafa næði til aö vinna
út úr minum hugsunum og tilfinningum, og
hafði gott af þvi, þannig séð. Það voru tvö
ár, og það var nákvæmlega sá timi, sem ég
þurfti til að finna hvar ég stóð i lappirnar.”
Guiis fgildl
— Þú sagðir mér áður en við byrjuöum,
að þú værir búinn að innrétta vinnukompu
niðri i kjallara. Skiptir umhverfið miklu
máli fyrir þig, þegar þú skrifar, eða get-
urðu skrifað hvar sem er?
„Ég get skrifað hvar sem er, ef ég hef
næöi til þess. Ég var kennari i mörg ár og
sagði við krakkana, lærið að hlusta á þögn-
ina. Þeim fannst það voðalega hlægilegt, en
staðreyndin er sú, að eitt af þvi, sem okkur
vantar mjög tilfinnanlega, er að upplifa
þögn. Þaðer mjög merkileg upplifun.”
— En virkar þögnin þá ekki þrúgandi á
þig?
„Þögn er mjög merkileg, hún er margs-
konar. Ég hef einu sinni upplifaö þögn, sem
var þrúgandi. Það var fyrir mörgum árum,
þegar ég lá á greni upp við Hofsjökul og var
einn á vakt með byssu i skotbyrgi og félag-
ar minir sváfu i tjaldinu ekki langt frá. Þá
upplifði ég algjöra þögn, og hún var svo
þrúgandi, að ég varð að berjast gegn sjálf-
um mér til að hlaupa ekki heim i tjald til að
vekja þá og tala við þá. En þögn sem hefur
eitthvert eitt litið hljóð, eins og t.d. suð I
flugu eða tist i fugli eða fjarlægt bilahljóð,
getur orðið mjög lifandi, og þrúgar mann
ekki, heldur tekur utan um mann og hjálpar
manni til að hugsa og finna það, sem maður
erað leita að. Slik þögn held ég, að sé nauð-
synleg hverjum einasta manni.”
— Þarf maður þá ekki að vera tiltölulega
sáttur við sjálfan sig til aö upplifa þögnina
og njóta hennar?
hverium einasia manni
„Þú segir bara orð. En 1 skáldskap eru
orö ekki bara orð. Þau eru hugsun og til-
finning og ýmislegt fleira. Einhvern tima
var sagt: Ein mynd getur sagt meira en
þúsund orð. Þessu má snúa við og segja:
Eitt orð getur sagt meira en þúsund mynd-
ir. Og þaö er jafn rétt. 1 velortu ljóði er
hvert orð i þungavigt. Þar getur eitt orö á
réttum stað og með réttu samspili við önnur
orð opnað sýn sem þúsund myndir geta ekki
tjáð. Sama gildir um vel skrifað leikrit. Þar
er að visu ekki hvert orð i þungavigt en
samspil orðanna er jafn þýðingarmikið i
leikriti og ljóði. Og þar viö bætist samspil
orða og atburða sem getur leitt til þess að
bara eitt orð — eða jafnvel bara ein þögn —
á réttum stað og réttri stund getur tjáð
meira en þúsund myndir. Þess vegna eru
orð ekki bara orð. Ekki þegar þau eru
skáldskapur. Og góður leikskáldskapur fel-
ur ekki bara i sér möguleika á leikrænni
tjáningu. Hann krefst hennar i þeim mæli
að hugsun, tilfinningar, atburðir, fram-
vinda og samspil alls þess sem skrifað hef-
ur verið i góðu leikriti fær ekki fulla stærð
og dýpt fyrr en með leikrænni tjáningu.
Sem sagt: Gott leikrit býður leikstjóra og
leikurum,öllum sem að leiksýningu standa,
upp á þúsund sinnum meiri möguleika á
— Mig langar þá til aö spyrja þig hvað
þér sé efst i huga, þegar þú sest niður til að
byrja að vinna aö nýju leikriti?
„Ætli það sé bara ekki hræösla? Ég held,
að Hemingway gamli hafi sagt: það er ekk-
ert eins hræðilegt I lifinu, eins og hvit
pappirsörk. Ég gæti tekið undir það.
Aður en ég byrja að skrifa er ég búinn aö
gera mér grein fyrir þvi hvernig ég ætla að
láta hlutina gerast, ég er búinn að fá al-
gjöra mynd af verkinu i huga mér, skipu-
leggja hverjir hittast, hvar og undir hvaða
kringumstæðum og ég hef hugsað út hvern-
ig verkið endar. Siðan skrifa ég mig að end-
inum. Þegar ég hef þetta allt á hreinu og er
alveg sannfærður um, að þetta breytist
ekkert i megin atriðum, þá byrja ég að
skrifa. En hversu sannfærður, sem ég er i
byrjun, þá breytist það alltaf.'1
— Þannig aö þrátt fy rir allt kemur verkið
þér sjálfum á óvart?
„Það gerir þaö. Það er alveg sama
hversu vel maður undirbyggir áður en
maður byrjar aö skrifa, þá fara persónurn-
ar að heimta sitt og maður á kannski I
glimu við þær, eins og Jakob við guð hér
forðum. Svo verður þetta einhver sam-
bræðsla.”
Ég vissi ekki annað en ég væri kominn
þarna til að læra söng, en þá helltust yrk-
ingarnar yfir mig, þvert gegn minum vilja.
Þegar ég var búinn að gefa út þessi ljóð,
varð ég náttúrlega að halda áfram. Þá
reyndist mér erfitt að yrkja, ég náði ekki
þvi, sem ég vildi og reyndi fyrir mér i
prósa. Það hentaði mér ekki heldur. Svo
gerðist það einhvern tfma, að ég var feng-
inn til að setja upp þætti úr verki á privat-
skemmtun, og á meðan ég var að setja
þetta upp, uppgötvaði ég allt i einu, aö ég
gæti skrifað leikrit, ég fann það. Þar með
fór ég og skrifaði fyrsta leikritið, sem birst
hefur eftir mig, Pétur og Rúna.Siðan skrif-
aði ég þessi leikrit I viðbót (Selurinn hefur
mannsaugu og Skáld-Rósa), en það hefur
ekkert leikrit komið eftir mig á fjalirnar I
ein fjögur ár.”
LeikriiaieiOi
— Ég ætlaöi einmitt að spyrja þig hvernig
stæði á þessari löngu þögn?
„Þetta er nú ekki löng þögn, en hún er
lengri heldur en ég hefði viljaö. Það er
mjög erfitt að skýra þaö, og kannski alveg
út i hött. Ég fékk svolitinn leiða á þvi
að skrifa leikrit eftir að ég skrifaöi
„Maður þarf ekkert endilega að njóta
þagnar. Maður þarf að komast nálægt
sjálfum sér, hvort sem maöur er sáttur við
sjálfan sig eða ekki. Þaö er engin nauðsyn
að vera sáttur viö sjálfan sig. Hins vegar er
nauðsynlegt aö vera I sambandi við sjálfan
sig, og það gerir maöur helst, þegar maöur
er einn og hefur þessa elskulegu þögn.
Menn hræðast þögnina, vegna þess, aö
hún leiðir þá aö þeim sjálfum, þeir hræðast
sjálfa sig. Maöur þarf að geta upplifað þaö
öðru hverju, að maður er óþolandi sjálfum
sér. Hvað eru menn að flýja? Það er eitt-
hvað i þeim sjálfum, sem þeir eru að flýja,
og til þess að finna hvaö það er, verða þeir
að komast i samband við sjálfa sig, en þaö
er ekki alltaf þægilegt að vera i sambandi
við sjálfan sig. Það er hins vegar alveg
nauðsynlegt til að geta verið lifandi mann-
eskja, en ekki bara lifandi dauður.”
— Telur þú þig vera lifandi manneskju?
„Ég skal náttúrlega ekki segja þaö, að ég
sé sprelllifandi, en ég reyni það eins og ég
get. Og það er alveg gjörsamlega útilokað
að vera i þessu starfi, sem ég hef tekiö að
mér, að vinna að skáldskap, án þess að
vera lifandi manneskja og hafa eitthvaö af
hugrekki til aö horfast I augu við sjálfan
sig.”