Helgarpósturinn - 06.03.1986, Blaðsíða 27

LISTAP
LR frumsýnir Svartfugl eftir Gunnar
Gunnarsson í leikgerð Bríetar
Héðinsdóttur:
Hvenær drepur
maður mann?
Gísli Rúnar Jónsson
og Steindór Hjörleifs-
son í.hlutverkum
Schevings sýslumanns
og Einars í Kollsvík í
uppfærslu LR á
Svartfugli.
,,Hvenœr drepur madur mann og
hvenœr drepur maður ekki mann?“
spurði Jón Hreggviðsson í íslands-
klukku Halldórs Ijixness. Svipuð
spurning liggur til grundvallar
skáldsögu Gunnars Gunnarssonar,
Svartfugli. Nú hefur Bríet Héðins-
dóttir smíðað leikverk eftir sögunni
sem verður frumsýnt í Iðnó 11. mars
undir hennar leikstjórn. Sagan
byggir á frœgu morðmáli frá því í
upphafi síðustu aldar; greinir frá
Bjarna og Steinunni sem voru
ákærð, dœmd til dauða fyrir að
hafa reynt að ryðja mökum sínum
úr vegi til þess að þau gœtu fengið
að njótast. Petta var misheppnuð til-
raun fátœks barnafólks í afskekktri
sveit til að „hertaka hamingjuna",
eins og Steinunn segir á einum stað
í verkinu. En Svartfugl er ekki bara
sakamálasaga um þessi meintu
morð og afleiðingar þeirra fyrir
„morðingjana", heldur jafnframt
uppgjör sóknarprestsins séra
Eyjólfs við eigin samvisku. Hann
blandast mjög inn í atburðarásina
og með vissum rétti má segja að
hann beri nokkra ábyrgð á að
minnsta kosti sjö dauðsföllum og
hafi því œrna ástœðu til að finna til
sektarkenndar.
Umgerð verksins er með þeim
hætti að séra Eyjólfur rifjar upp með
sér þessa atburði fimmtán árum síð-
ar. Þá hafa orðið sviptingar í lífi hans
sem hann lítur á sem refsingu guðs
í sinn garð. i uppfærslu Leikfélags
Reykjavíkur fer Jakob Þór Einars-
son með hlutverk Eyjólfs yngri — á
þeim tíma þegar hinir voveiflegu
atburðir gerast — en Þorsteinn
Gunnarsson fer með hlutverk
Eyjólfs eldri sem stendur í sam-
viskuuppgjörinu fimmtán árum síð-
ar. Sigurður Karlsson og Margrét
Helga Jóhannsdóttir leika þau
„seku“, Bjarna og Steinunni. HP
náði tali af Margréti Helgu og spurði
hana fyrst hvernig hefði verið að
vinna að þessari uppfærslu.
„Æfingatíminn hefur verið geysi-
lega spennandi en jafnframt mjög
krefjandi," sagði Margrét Helga.
„Gunnar Gunnarsson er náttúru-
lega heimsbókmenntir, og það hef-
ur því verið mikið vandaverk fyrir
Bríeti að búa til leikgerð að þessu
verki. Mér finnst útkoman frábær.
Hún hefur verið höfundinum mjög
trú í leikgerðinni og hreint út sagt
lagt líf sitt og sál í þessa uppfærslu.
Verkið hefur haft æ meiri áhrif á
okkur eftir því sem liðið hefur á æf-
ingatímann. í því er svo mikil dýpt
— eins og fleiri verk Gunnars er
Svartfugl undir niðri uppgjör höf-
undarins við sannleikann.
Á þessum tíma barðist fátækt fólk
á borð við þau Bjarna og Steinunni
við miskunnarlaust réttarfar og iil-
kvittinn orðróm. Staða fátæklinga á
þessum tíma var nánast hrikaleg.
Bjarni og Steinunn voru dæmd til
dauða, en samt var ekkert hægt að
sanna svo óyggjandi væri. í lokin
stöndum við frammi fyrir þeirri
spurningu hvort þau hafi verið
morðingjar eða ekki. Pau höfðu
vissulega gert tilraun til að drepa
Guðrúnu, konu Bjarna, en síðan
deyr hún heima í rúmi og á líki
hennar finnast engir áverkar. Og
hvað ef Jón, maður Steinunnar, var
drepinn í sjálfsvörn eins og margt
bendir til? Hvenær drepur maður
mann og hvenær drepur maður
ekki mann? Hvaða rétt hefur maður
til að dæma aðra? Þetta eru þær
tvær spurningar sem mér virðast
brenna mest á Gunnari Gunnarssyni
í þessu verki. Hvað hefðu Bjarni og
Steinunn gert í dag? Ef gift, fimm
barna móðir hefði orðið ástfangin af
öðrum manni hefði hún væntanlega
skilið eins og allir hinir. En í upphafi
síðustu aldar var slíkt ógerlegt.
Þetta fólk gat ekkert gert. Og makar
þeirra, Guðrún og Jón, voru búin að
þjarma lengi að þeim, miskunnar-
laust. Það er hægt að brýna deigt
járn svo lengi að það bíti.“
— Og framangreindar spurningar
eru vœntanlega jafn gildar enn
þann dag í dag þótt réttarfarið hafi
breyst?
„Já. Við hálshöggvum fólk ekki
lengur í bókstaflegri merkingu, en
við getum eyðilagt líf þess með öðr-
um hætti, eins og t.d. með illkvittn-
um orðrómi. í Svartfugli á orðróm-
urinn sinn þátt í því að þau Bjarni og
Steinunn eru dæmd. En ég fæ ekki
betur séð en að íslenska kjaftasagan
sé enn feit og sælleg í okkar þjóðfé-
lagi. Verk á borð við Svartfugl fá
mann svo sannarlega til að hugsa
sig um, vara sig á því að slá fram
sögum og eigin áliti á mönnum og
málefnum sem maður ber ekki
skynbragð á. Það getur orðið af-
drifaríkt."
— Finnst þér þá hœgt að segja að
Svartfugl sé siðbœtandi verk í við-
um skilningi?
„Já, vissulega. Ég held að þetta
verk geti fengið fólk til að hugsa
áður en það talar. Allavega hefur
það haft þau áhrif á mig. Ég er eins
og flestir, mér veitir ekki af slíkri
áminningu.
Samkvæmt sálarfræðinni er sá
sem talar illa um aðra uppfullur af
sjálfsvorkunn og minnimáttar-
kennd, reynir að ná athygli annarra
með því að upphefja sig á annarra
kostnað. En ég er nú svo bjartsýn að
ég trúi því ekki að fólk geti komist
upp með slíkt til lengdar. Rógberar
hljóta á endanum að súpa seyðið af
orðum sínum og gerðum eins og
séra Eyjólfur í Svartfugli. í upphafi
skyldi endinn skoða,“ sagði Margrét
Helga Jóhannsdóttir leikkona.
Eins og fram hefur komið er
Svartfugl Gunnars Gunnarssonar
margslungið verk: það snýst um
sakamál, afstæði sannleikans og
réttvísinnar, uppsprettu ills orðspors
og afleiðingar þess. En það minnir
okkur líka á hina þrautpíndu alþýðu
sem hér bjó og var haldið niðri með
siðferðilegri kúgun og harðri kenn-
ingu af stólnum.
Siðferðilegar afstæður þessa tíma
koma mjög skýrt fram í Svartfugli.
Hinar siðferðilegu kröfur um kristi-
legt hugarfar og líferni eru meiri en
svo að fólk standi undir þeim. Segja
má að allar aðalpersónurnar, af há-
stétt jafnt sem lágstétt, brjóti þær á
sinn hátt. En aðeins tvær þeirra eru
dæmdar til dauða fyrir brot sin, yfir-
stéttin kemst upp með sín brot, og
með nokkrum rétti má halda því
fram að þeim Bjarna og Steinunni
hafi verið „blótað yfirstéttinni".
Enda segir hinn hreinskilni Schev-
ing sýslumaður sem stjórnar yfir-
heyrslunum yfir Bjarna og Stein-
unni og fellir yfir þeim dóminn:
„Mannblót haldast nú víst lengst
af. . . í einhverri mynd.“
Af öðrum leikendum í þessari
uppfærslu LR má nefna Gísla Rúnar
Jónsson sem fer með hlutverk sýslu-
mannsins, Valgerði Dan sem fer
með hlutverk Guðrúnar, konu Jóns,
og Karl Guðmundsson sem leikur
Jón, mann Steinunnar. Alls koma
sextán leikarar fram í sýningunni.
Jón Þórarinsson hefur samið tónlist-
ina við verkið, David Walters sér um
lýsingu, en leikmynd og búninga
annast Steinþór Sigurðsson. Frum-
sýning verður sem fyrr segir þriðju-
daginn 11. mars, en önnur sýning
fimmtudaginn 13.
JS
MYNDLIST
Gísli Sigurðsson: milli forms og frásagnar
Eitt höfuðeinkenni á list Gísla Sigurðs-
sonar er þörf hennar fyrir að segja frá ein-
hverju, helst einhverju gleðilegu eða dyonís-
osku, sem merkir ölvun. Og að ýmsu leyti er
hún sundraður sagnastíll. Þar vottar fyrir
andblæ altaristöflunnar, en yfir höfuð er list-
in laus við trú, áhyggjur eða innri kvöl. I litn-
um bregður ekki einu sinni fyrir kvöl. Að
þessu leyti eru verk Gísla andstæð stefnu
nýja expressionismans, hinnar ýktu tjáning-
ar, þótt í þeim sjáist stundum glæður úr
gamla expressionismanum, eins og til dæm-
is í málverkinu af Ólafi Kárasyni. Og jafnvel
aðferðastefnan sem El Greco beitti kemst að
líkama Ólafs, með því að teygja hann dálítið
fram úr hófi, því að Ólafur er nakinn, sam-
kvæmt eðli og þörfum listarinnar en ekki
„sannleikanum samkvæmt". Stílsmátinn er
gott dæmi um þann „sögulega anda“ eða
bókmenntalega sem læðist inn í málverk
Gísla á sýningu hans að Kjarvalsstöðum.
Sýningin er yfirfull af frásögum. í dæminu
um Ólaf segir málverkið að sagan um hann
hafi verið skrifuð í anda og í lok expression-
ismans. Þar af leiðandi málar málarinn
myndina að miklu leyti í anda bókar og
stefnu. Svona eru myndirnar rökréttar innan
samhengis síns, í samræmi við það sem þær
tengjast. Þetta eru myndir ætlaðar, að miklu
leyti, til lestrar: bóklestrar og myndlestrar —
í minna mæli.
Strangt tekið er aldrei frásaga í litum held-
ur í línunum. Línan segir frá en liturinn skír-
skotar til hughrifanna. I málverkum fer hvort
tveggja saman, en jafnan í misjafnlega mikl-
um mæli.
Með því að Gísli er meira fyrir frásögur en
hughrifin einber, í hreinum litum, er teikn-
ingin í myndunum afskaplega áberandi. Við
kynnumst á sýningunni dæmigerðum vanda
sem málari lendir í sem ætlar að segja frá,
segja sögur af atburðum, einkum stuttum,
því að myndir Gísla eru ekki söguleg mál-
verk byggð á breiðri frásagnarlist.
Til forna, eða á tímum endurreisnarinnar
á Ítalíu, gripu málarar til þess ráðs að hafa
meginfrásöguna á málverkinu miðju, en síð-
an var fyllt upp í frásöguna eða sýnd blæ-
brigði hennar með litlum myndum sem voru
einkum fyrir neðan aðalmyndina ellegar allt
í kringum hana. Slíka aðferð notar nú á tím-
um málarinn Pierre Alexinsky. Algengara er
nú að sömu aðferð sé beitt og Gísli notar, það
er aðferðinni sem uppgötvaðist með ljós-
myndavélinni: tekið er ofan í myndina, með
léttum og gagnsæjum dráttum. Margar sög-
ur eru þannig sagðar samtímis en í ýmsum
blæbrigðum. í Ijósmyndagerðinni er þetta
víst kallað á ensku: overlapped eða ofaní-
tekt. Og aðferðin gerir ljósmyndir drauga-
„Himinsýnin er þarna
mikil, og þekkt andlit
gægjast fram og
næstum heilir líkamar,
afar jarðneskir en með
andleg tákn fyrir fram-
an sig, eins og mynd-
in af Helga Sæm sem
liggur á legubekk
næstum eins og
madame Juliette
Recamier eftir David,
með ótal fleygar Ijóða-
bækur fyrir framan
sig," segir Guðbergur
Bergsson m.a. í um-
fjöllun sinni.
eftir Guðberg Bergsson
legar, eins og andi framliðinna hafi kontið
inn í veruleikann, en í málaralistinni þéttist
söguefnið og verður „magnaðrá', um leið og
listamanninum gefst tækifæri til að þétta eða
þynna út litinn, eftir því sem hugur hans seg-
ir til um og listviljinn.
Gísli beitir blæbrigðunum óspart, í bland
við línurnar eða teikninguna. Ekkert er hulið
harmsögulegum lit. Málverk í anda vínguðs-
ins eru að sjálfsögöu oft af því sem vínandinn
blæs mönnum í brjóst. Þarna er söngur og
dans og drykkjuveislur, þar sem fólk líður út
af fremur í sælu en harmi.
List Gísla er að þessu leyti afar heilleg og
samkvæm eðli sínu.
Annað sem einkennir vínandann eru nakt-
ar goðaverur sögunnar sem svífa í loftinu.
Himinsýnin er þarna mikil, og þekkt andlit
gægjast fram og næstum heilir líkamar, afar
jarðneskir en með andleg tákn fyrir framan
sig, eins og myndin af Helga Sæm sem liggur
á legubekk, næstum eins og madame Juli-
ette Recamier eftir David, með ótal fleygar
Ijóðabækur fyrir framan sig.
En þótt Gísli Sigurðsson sé eðli sínu sam-
kvæmur í list sinni, þá mætir hann þeim
mikla vanda að samræma frásögu og inni-
hald, ekki aðeins með stílvilja heldur líka
með persónulegum undirtóni sem bregður
ljóma, eða „ómmyn" eins og það er kallað
núorðið með hinni nýju tækni, á inntak verk-
anna og yfir allan litinn. Enginn veit hvernig
slíkt er gert, en líklega nægir ekki tilhlaupið
eða ígripavinnan eða einsemdin og harm-
leikurinn.
Guð má vita hvað það er sem gerir málara-
listina ekki aðeins að veggjalist heldur líka
að litaspjaldi heilans og hjartans. Allir litir
Gísla eru gagnsæir eins og gleðin en ekki
ógagnsæir eins og harmurinn.
HELGARPÓSTURINN 27