Helgarpósturinn - 25.09.1986, Síða 28

ÍSLENSK VIÐURNEFNI AÐ FORNU O
Uppi hefur veriö merkileg kerling
að nafni Auður djúpúðga, dóttir
Ketils flatnefs, Bjarnasonar bunu.
Hún var gift Ólafi hvíta og hét sonur
þeirra Þorsteinn rauður. Lagsmaður
hans var Sigurður ríki, sonur Ey-
steins glumru. Kona Þorsteins rauðs
var dóttir Eyvinds Austmanns en
systir Helga magra sem var kvœntur
Þórunni hyrnu, og dótturdóttur
hans átti enginn annar en Þorsteinn
hausakljúfur.
Maður er nefndur Leifur. Ovíst er
hvort hann á œttir að rekja til þess
fólks sem talið var upp hér að fram-
an, en hann býr í Þingholtunum. I
daglegu tali er hann kallaður
Leibbi. Ekki er vitað til þess að hann
hafi beinlínis orðið ber að dónaskap
eða annars konar óviðurkvœmilegu
athœfi, nema hvað honum verður
býsna tíðlitið á klukkuna — og er í
sjálfu sér nógu saklaust. Engu að
síöur hefur lengi loðað við hann við-
urnefni, sem margir gœtu víst hugs-
að sér að vera án. . . Er nú Leifur úr
sögunni í bili, en þó má ekki láta hjá
lída aö geta þess aö í staöinn fyrir aö
hann hafi þurft aö flýja eitt eöa neitt
undan ofríki Haralds hárfagra, áö-
ur lúfu, sonar Hálfdáns svarta, þá
hefur á ofanveröum dögum hans
farsœllega ríkt yfir honum Denni
dœmalausi.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja — enda skal ekki fjallað um
það hér — að velflestir íslendingar
halda enn fast við þann forna sið að
kenna sig við feður sína, eða þegar
verst lætur mæður sínar, eins og
Loki Laufeyjarson. í öðrum löndum
bera menn orðið ættarnöfn, sem
ekki fór fram hjá íslenskum höfð-
ingjasonum sem lögðust í ferðalög
til útlanda á síðustu öldum. Þeir
tóku margir hverjir að kenna sig við
stórbýli feðra sinna — Vídalín,
Espólín, Kúld, Briem (af Brjánslæk)
— eða upp á dönsku við feðurna
sjálfa — Stephensen, Thorarensen,
Thoroddsen — en síðast við írska
kónga og dýrlinga — Kvaran, Kjar-
an, Kjarval og Kiljan. Og sumir
kenna sig við ár e.o. Blöndu:
Blandon. Lagt var bann við að fram-
halda þessari óvenju þegar svo var
komið að menn gátu ekki 0^010'
skroppið í kaupstað án þess að fara
að kalla sig Guðjohnsen eða þvíum-
líkt.
Að slepptum ættarnöfnunum,
sem eru síðari tíma uppfinning á ís-
landi, þá kemur í ljós þegar að er
gáð að við hlið hinnar ævagömlu
siðvenju að nefna karla eða konur
syni og dætur feðra sinna eða
mæðra ríkir hér annar vani, ekki
síður forn, til að greina menn að
hvern frá öðrum. Þetta eru viður-
nefni, eða kenningarnöfn eins og
þau voru kölluð áður fyrr. Viður-
nefni er ekki sama og uppnefni eða
gælunafn eða afbökun á nafni. Ekki
er hér heldur um að ræða orð sem
er sett fyrir framan skírnarnafnið til
að auðkenna þann sem í hlut á;
fornt dæmi um slíka nafngift er
Hrafna-Flóki, en yngri eru Vellygni-
Bjarni, Ástar-Brandur, Króksstaða-
Jóna og Hafnarfjarðar-Gullí. Nei,
viðurnefni er þvert á móti viðbót
aftan við eiginlegt nafn manns, auk-
nefni. íslendinga sögurnar byrja
flestar á þvi að láta getið þeirra
Bjarna bunu og Ketils flatnefs, en
dæmi úr nútímanum er einmitt
Leibbi dóni. Enn má nefna Óla
maggadon og Sigga jójó. Þorpsfíflið
í Ólafsvík hét Manni hoho og á
Sauðárkróki er til maður sem gegn-
ir nafninu Steini putt. Eigandi inn-
römmunarstofu í Reykjavík, ekki
ýkja hárprúður maður, hefur lengi
verið kunnur sem Guðmundur
rammaskalli, en vinnukona ein í
Fína hverfinu var aldrei kölluð ann-
að en Gunna hraðferð. Fram-
kvæmdastjóri gífurlegs menningar-
fyrirtækis við Laugaveginn verður
að láta sér lynda að vera nefndur
Dóri drusla. Ög á Akureyri er kunn-
ur borgari ávallt kallaður Gunni sót,
en hann var sótari í eina tíð. En ekki
nóg með það. Einn af Skriðjöklun-
um er alltaf kallaður Raggi sót og
manna á meðal er fjölskyldan ávallt
nefnd sótararnir.
DÝRARÍKIÐ í
OLAFSVÍK
Kunnur borgari og vindlareyk-
ingamaður í Reykjavík er alltaf kall-
aður Óli blaðasali, og önnur per-
sóna sem setur skemmtilegan svip á
bæinn er Laugi rakari. Guðmundur
hét brautryðjandi í tónlistarlífinu
hér, og var nefndur Gvendur dúllari
eftir músík sinni, dúllinu; er til
marks um hversu tónsveltir íslend-
ingar hafa verið á hans dögum að
þeir borguðu geypifé í aðgangseyri
til að hlýða á herlegheitin. Tónlistar-
menn eru einnig nefndir eftir fram-
leiðslu sinni eða framleiðslutækjum
á okkar tíð, til dæmis þeir Diddi fiðla
og faðir hans Jón bassi, og nafni þess
síðarnefnda Jón horn. Aftur á móti
þótti séra Jón prímus undir Jökli
aldrei vera söngvinn, enda lét hon-
um betur að gera við eldunartæki
en tóna við messugerð. Væri téður
Jón sögupersóna, þá var sannarlega
af holdi og blóði Jón Kristófer
kadett, sem endaði feril sinn alvar-
lega þenkjandi hjálpræðisherfor-
ingi.
Ekki er alvaran á ferðum þar sem
er Jói grínari, ötull hönnuður
almanaks í einu eintaki, sem hann
sýnir almenningi á gamlársdag ár
hvert. Þá er spaugsamur á sinn hátt
samnefnari kvenholla alþýðu-
mannsins, Jói á gröfunni. Sannur al-
þýðumaður er líka Stebbi dunkur,
mjólkurbílstjóri á Selfossi, en hann
er norðlenskur að ætt, eins og ræðst
af því að mjókurbílstjórar eru
ekki kallaðir dunkar á sunnlenskri
flatneskjunni, heldur einungis á
Norðurlandi. Mikill ökuglanni er
svo Gunni rusla, öskukarl í Ólafsvík,.
sem jafnan fer með alla fjölskylduna
í berjamó á ruslabílnum. Um aðra
fjölskyldu í Ólafsvík var settur sam-
an eftirfarandi leirburður:
Helgi hæna, Digga lús,
Sívert rotta, Stína mús.
Var fjölskylda þessi engu að síður
mennskrar ættar, en faðirinn Sívert
að vísu úr Færeyjum.
Hér á mölinni gat hins vegar að-
eins orðið til Óli kókosbolla, sem öll
börn öfunduðu af því að móðir hans
átti kókosbollufabrikku. Ætli Týra
tönn, fyrsti íslenski kventannlækn-
irinn, hafi samt ekki frekar haft at-
vinnu af þeim meinsemdum sem
hljótast af napóleonskökum en
kókosbollum framan af langri starfs-
ævi? Hvað sem því líður, þá er víst
að yngri starfsbróðir Týru, Tóti
tönn, er frægari fyrir að drepa lax
og tímann yfir bridds en þá hrekkja-
lóma Karíus og Baktus.
BLAUT VÖR OG
HVASST AUGA
Væri Óli kókosbolla kenndur við
móður sína var Siggi sveitó kenndur
við föður sinn, og skipti engu þó fað-
ir hans væri löngu hættur að vera
sveitarstjóri en orðinn bæjarstjóri í
staðinn. Enginn veit hins vegar af
hverju vinur og félagi Sigga sveitó
var kallaður Nonni tappi, og er vafa-
samt að kenna jafnvel foreldrum
hans um þessa umhugsunarverðu
nafngift. Enginn vafi getur þó leikið
á því hvers vegna Pétur pælot er svo
nefndur; frá blautu barnsbeini þráði
hann að fljúga um loftin blá, og
gekk það eftir.
Líklega myndu einhverjir vilja
meina að viðurnefni Ragnars
skjálfta væri dregið af pólitískum
hræringum sem hann hefur alloft
orðið undirrót að, en svo er þó ekki.
Hann er okkar fremsti jarðskjálfta-
fræðingur og er jafnan kvaddur til
ef jörð hristist og skelfur hér á landi.
En engum blöðum þarf að fletta um
hvaða lífsskoðun Óli kommi aðhyll-
ist, en hann telur að Austur-Þjóð-
verjar hafi reist í kringum sig and-
fasískan varnargarð og kallar fyrr-
um Kremlbónda, sem einmitt hafði
viðurnefni, aldrei annað en „minn
marskálk".
Sjaldan hefur Sæmi rokk verið
bendlaður við sameignarstefnu, síst
eftir að hann passaði sérvitringinn
Fischer hér um árið; aftur á móti á
hann engan sinn líka í tjúttinu.
Sæmi er mikill að vallarsýn, en Ein-
ar litla skáld hefur alla tíð lagt
þyngri áherslu á andann en efnið,
enda hefur víst ekki mikið af því
þurft til að gera hann úr garði. Seint
myndi nokkur fara þess á leit við
Snorra hupp að hann auglýsti galla-
buxur, en víst er að Bjarni blautavör
er fráleitt ókyssilegri en Brigitte
Bardot. Og hver verður ekki að
gjalti þegar Árni með augað hvessir
það á hann?
Eins og fram kemur hér að ofan
hljóta menn tíðum viðurnefni af
framkomu sinni, sérkennum í fari,
burðum, ásköpuðum líkamslýtum
eða prýði og þar fram eftir götun-
um. Jóhann risi hefði tæplega verið
nefndur svo hefði hann ekki meiri
vexti en aðrir menn, og Bjössi
dvergur, sem fyrir fáeinum árum
setti svip á bæjarlífið, þurfti ekki að
óttast þá hvimleiðu kvöð að horfast
í augu við dömurnar sem hann
dansaði við á Borginni. Ólafur digri
var Noregskonungur, en Óli feiti er
í þann mund að verða höfuðklerkur.
Grettir Ásmundarson hlaut viður-
nefnið sterki og sama máli gegndi
um Odd af Skaganum. Einsi kaldi
bjó í Vestmannaeyjum.
Sumir eiga þess betri kost en aðrir
SKÁLDMÆLTUR HALLDÓR FYRIR
NORÐAN ÁVALLT NEFNDUR HALL-
DÓR GILJAN RASSNESS OG DUGN-
AÐARFORKUR í . STRANDASÝSLU
NEFNDUR HALLGRÍMUR STRANDÁ-
GRAÐUR
ætla að nýtast honum sem skyldi.
Ætli ekki megi telja að hinir kunnu
lærifeður í Menntaskólanum í
Reykjavík, Guðni kjaftur, Magnús
góði og Bjarni heitinn skammi, hafi
í upphafi verið nefndir svo vegna
andlegra en ekki líkamlegra ein-
kenna? Þegar ungir menn halda að
þeir séu miklir kallar ræða þeir um
nóbelsskáldið okkar sem Killa kúk;
miðaldra háskólamenn tala um
Dóra Lax, en þeir sem best þykjast
að sér um Bóbó Guðjóns. Hér verð-
ur ekki hjá komist að rifja upp að í
Glerárþorpi á Norðurlandi var mað-
ur sem hét Halldór, bjó á Gili, var
óvenju hlaunamikill og orti. Var
hann því jafnan ávarpaður Halldór
Giljan Rassness. Ljótasta viðurnefni
á íslandi er ugglaust það sem kemur
Lobba hlandhaus hér á blað.
NEYSLA Á MAT
OG EITURLYFJUM
Einhverja fínustu íslendinga sem
um getur má óefað telja Pétur heit-
inn fína og Báru fínu, en í rauninni
var Gunni fíni ekki síður fínn, þótt
hann væri bara barnakennari.
Margt ungmeyjarhjartað sló örar
þegar Geiri stæll gekk niður Banka-
strætið, en undarlegt má heita að
hárprúðasti og víðkunnasti íslenski
stjórnmálamaðurinn um þessar
mundir, sem talar við Yoko Ono tím-
unum saman og þiggur af henni
verðlaun, skuli vera kallaður Óli
grís. Ekki var jafn fínn pappír og
framangreint hefðarfólk Jóhann
heitinn aumingi, en aftur á móti var
manna best skæddur í Reykjavík
fyrri tíðar Sæfinnur á sextán skóm.
Fín var að sönnu, en ekki nægilega
fögur, kona að nafni Elísa sem aldrei
vinnur; hlaut hún þessa nafngift af
því að hafa tvisvar tekið þátt í feg-
urðarsamkeppni, en ekki uppskorið
eins og til var sáð.
Fornir andans menn voru þeir
Sæmundur og Ari fróðu; en segir
sína sögu um ástandið í menntamál-
um þjóðarinnar á okkar dögum að
einn orðsnjallasti Shakespeare-þýð-
að hljóta viðurnefni. Kallar eru
nefndir kúlur, Maggar mýs, Bjössar
bollur og Siggar sætir, nema Siggar
sóðar. Ef maður heitir Guðmundur
J. Guðmundsson er ólíklegt að hann
verði kallaður annað en Gvendur
jaki, og sakar ekki að hann hafi
mikla líkamsburði; hafi hann þá
hins vegar ekki má hann una því að
vera nefndur Gvendur litli jaki.
LJÓTASTA
VIÐURNEFNIÐ
Ef Islendingar hafa sterkara litar-
aft en það sem hlýst af ýsuaugum
og bleiku strýi er skeytt aftan við
nöfn þeirra viðurnefnum. Rauð-
skallar eru þeir Mangi rauði í Þöll og
Batti heitinn rauði leigubílstjóri, en
dökkur á brún og brá Bóbó svarti á
Vestfjörðum, sem trúir á marin-
kjarna, eins og frægt er. Sigga
svarta, sem söng með vinsælli
hljómsveit í gamla daga, bar þegar
öllu er á botninn hvolft ekki nafn
með rentu, því að hið mikla hrafn-
svarta hár hennar var vissulega lit-
að.
Viðurnefni eru ekki einungis
dregin af líkamlegu, heldur líka and-
legu atgervi manna, karakterein-
kennum. Hvorki fleiri né færri en
tveir knáir íslenskir námsmenn í
Þýskalandi hafa verið sæmdir nafn-
bótinni villimaður, þeir Jói og
Adam; í báðum tilvikum var þó lík-
aminn enginn eftirbátur andans.
Hæglátur bjartsýnismaður var á
hinn bóginn Hermann maur, einn
auðugastur maður að lausum aurum
sem sópað hefur götur þessarar
borgar. Skít gaf í peninga hann Geiri
frík, og ekki vildu þeir loða við
nafna hans Geira greyið. Óli
mamma drakk út einar tíu húseign-
ir, og var skammaður af móður sinni
fyrir vikið. Nonni kerling er hins
vegar engin kveif. Guðmundur lati
er nafn á sjúkrahúslækni hér í bæ,
sem aldrei hefur nennt að fara utan
í sérnám, en kollegi hans Svenni
sveitti hefur viðað að sér gríðar-
miklum lærdómi, sem virðist ekki
eftir Þórhall Eyþórsson
28 HELGARPÓSTURINN