Helgarpósturinn - 11.06.1987, Blaðsíða 32

Það var fleira að gerast í heiminum fyrir tuttugu árum en blóma-
byltingin. Uppákomur ýmislegar í myndlist og tónlist voru þá ekki
daglegt brauð og hófust ekki að gagni fyrr en um miðjan sjöunda ára-
tuginn úti í heimi. Hér verður ekki reynt að varpa ljósi á þennan þátt
í listasögunni heldur forvitnast um hvað var að gerast á íslandi í þá
daga.
Hérna var ein fyrsta uppákoman sem fólk
man eftir þegar Kóreumaður nokkur, Nam
June Paik, kom á vegum tónlistarféiagsins
Musica Nova og „skemmti" gestum í Lindar-
bæ. í vikublaðinu Fálkanum frá því í júní
1965 stendur þetta:
„Það var ekki fyrr en daginn eftir tónleik-
ana að allt komst í uppnám, enda þá komið
á daginn að hér var ekki um neina venjulega
nútímatónlist að ræða — hér var gengið
lengra í ástríðufullri túlkun en dæmi eru til í
hljómleikasölum hérlendis, og jafnvel hörð-
ustu andstæðingar hins garnla og úrelta
vissu ekki hvaðan á sig stóð veðrið, þegar
Kóreumaðurinn sýndi á sér gulan rassinn í
einu verkinu." — „Þegar allir voru komnir til
sætis fór eitthvert radíótæki í gang og sendi
það frá sér óþægilegan tón, er hélst drykk-
langa stund en dofnaði síðan smátt og
smátt. Paik settist nú við píanóið og sló sam-
hengislausar nótur um hríð, stóð síðan upp
og hneigði sig, en áheyrendur klöppuðu"
BAÐ UM SÍGARETTU OG
SPRENGDI BLÖÐRUR
Þetta var byrjunin. Með Paik í för var selló-
leikarinn Charlotte Moorman. Hún birtist
allt í einu á sviðinu og fór að strjúka strengi
hljóðfærisins; hún bað um sígarettu sem hún
svo sprengdi blöðru með, hún blés á flautur
sem hún hirti af gólfinu. Þá tók hún lausan
trommuhlemm og lét hann svífa yfir salinn
og varð þar af áhrifaríkur skellur. Á meðan
á þessu stóð hafði Paik fært sig úr skyrtu og
milliskyrtu svo bindið hékk eitt eftir á beru
brjóstinu. Ungfrúin sló kropp hans með flöt-
um lófa á milli sellóstroka og annarra hljóða.
Undir lokin tók hún hamar upp af gólfinu og
braut gler á fallegri landslagsmynd sem lá
við hlið hennar. Paik settist nú við píanóið og
sló nokkra hljóma en með svo löngu millibili
að hann gat farið fram í sal og setið hjá gest-
um á meðan; hann tók fram pappírsstranga,
deif höfði ofan í fat með blárri málningu í og
litaði pappírinn; settist við hljóðfærið og sló
nokkrar nótur. Um leið og hann stóð upp
leysti hann niðrum sig buxurnar svo skein í
afturendann og þannig á sig kominn settist
hann á stól fremst á sviðinu og sneri aftur í
sal. — Þegar hér var komið sögu var fólk far-
ið að ganga út.
I næsta verki gekk á ýmsu. Paik makaði sig
út í froðu og settist ofan í bala og sat þar
stund og drakk vatn ur skó sínum. Þá gekk
hann að píanóinu og settist þar hundrenn-
andi með snuð í munni. Ungfrúin birtist nú
aftur og tók að spila á sellóið sitt. Fljótlega
stóð hún þó upp, gekk að nærliggjandi tunnu
og stakk sér á bólakaf. Leið nú drykklöng
stund. Hún kom loks upp aftur, gekk að
hljóðfærinu og spilaði eins og ekkert hefði í
skorist. — „Undir lokin gerðust þau undur að
þau slógu samstillta hljóma á selló og píanó.
Síðasta atriðið á þessum makalausu hljóm-
leikum var samspil, Lullaby 4, eftir Dieter
Roth. Kunnum við þá ekki frekar að segja frá
þessum einstæða listviðburði í okkar fá-
mennu höfuðborg, annað en það, að Kóreu-
maðurinn Paik spurði um það eftir sýningu,
hvort margir morðingjar væru á íslandi."
32 HELGARPÓSTURINN
BOSSA-NOVA
Hér á eftir fara glefsur úr blaðadómum og
nokkur afsökunarorð. Úr grein í Tímanum
með fyrirsögninni Bossa-Nova: Að Musica
Nova ætti eftir að hafa strip-tease-sýningu
karla sem sitt hjartans áhugamál og aðal-
uppistöðu hefði maður etið hatinn sinn upp
á að ætti eftir að gerast. En þetta gerðist
raunverulega. . .
Og í Þjóðviljanum: „Hvergi örlaði á
skemmtilegu eða hnyttilegu atriði í þessari
hálfrar þriðju klukkustundar dagskrá. Eina
atriði sýningarinnar sem verulega var gam-
an að var þegar Atli Heimir var að kjótla
vatni yfir sviðið í ofurlítilli rauðri plastskjólu
og hella í tunnuna sem kvenmaðurinn skyldi
baða sig í. Þetta kunni skopskyn áhorfenda
að meta, enda var þá óspart klappað."
Vísir;...þegar annar nóvumúsíkantinn
leysti niðrum sig, settist á hækjur og sneri
sínum sénírassi í áheyrendur kom bara ekk-
ert hljóð, hvernigsem hann rembdist. Undir
næstu hljómleika verður úr þessu bætt, séní-
ið etur nú ekki annað en hverabakaðan
þrumara. Og svo kvaddi stjórn Musica Nova
sér hljóðs. Þar segir m.a.:
„Það ætti að vera óþarfi að benda á það að
háttalag seinustu gesta þegar til kastanna
kom var algerlega óskylt markmiði félags-
ins, nánar sagt ófyrirsjáanlegt slys.“
Atli Heimir Sveinsson tónskáld var einn af
aðalmönnunum í Musica Nova og var á sín-
um tima nefndur „grand dragon" í því komp-
aníi. Það var líka hann sem stóð fyrir inn-
flutningnum á Paik og fékk því mestar
skammirnar. Hann hefur ymislegt um þetta
að segja:
„Erró var held ég sá eini sem ekki hneyksl-
aðist, jú, Hreinn Friðfinnsson myndlistar-
maður, sem er í Amsterdam núna. En í sam-
bandi við Paik, þá hafði ég fyrst kynnst hon-
um eða séð til hans í Köln þar sem ég var við
nám í Tónlistarháskólanum á þessum árum,
um 1960. Á þeim tíma var framúrstefnan í al-
gleymingi, þá byrjaði þessi elektróníska tón-
list. Þá voru að byrja þessar svokölluðu
„happenings" eða uppákomur — orð sem ég
held Thor Vilhjálmsson hafi búið til — og
þessi maður, Paik, vakti þá mjög mikla at-
hygli. Hann var það klikkaður, gekk það
langt, eins og við segjum, að menn héldu
kannski að það væri eitthvað á ferðinni. Og
það voru náttúrulega skiptar skoðanir um
þetta, mönnum fannst þetta misgott, og auð-
vitað gengu alls konar sögur um Paik, bæði
sannar og lognar. Nú, við fengum anga af
þessari framúrstefnu hingað, Dieter Roth,
hann dvaldi hérna hjá okkur um tíma. Og
þegar ég var svo kominn hingað heim þá
hafði ég samband við Paik um að fá hann
hingað og Musica Nova stóð fyrir þessu. Þá
var töluvert fjör hérna: menn voru að byrja
með nýja tegund af músík — elektróník, tólf-
tónamúsík, seríalisma — og þá kom það fyrir
að það voru skandalar á tónleikum og svolít-
ið meiri gleðskapur um þetta í blöðum.
. . . MEIRA AÐ SEGJA BAUNUM
„Nema hvað ég næ í Paik og hann kom
hingað með konu sem hét Charlotte Moor-
Atli Heimir Sveinsson
man, hún var einhvers konarsellóleikari. Og
Paik, þetta var elskulegur drengur. Og hann
hafði útbúið eitthvert vélmenni, róbot, sem
var kvenkyns. Ég man að Paik og Charlotte
Moorman bjuggu á Hótel Vík og svo þurfti að
koma róbotnum einhvers staðar fyrir. Þá bjó
Hreinn Friðfinnsson í kjallara á þessum há-
hýsum þarna í Nóatúni, sem þá var nýbúið
að reisa, og Hreinn lofaði róbotnum að vera.
Og þá var Paik að setja hann saman og sýna
okkur hvað hann gæti, því hann gat hreyft
brjóstin og labbað og svo gat hann líka kúk-
að — hann kúkaði meira að segja baunum.
Og svo frömdu þau sína list í Lindarbæ.
Nú, Musica Nova, þessi félagsskapur hafði nú
fengið almennilegar skammir, og þetta varð
til þess held ég að margir hneyksluðust mjög
mikið á þessu og ýmsum mönnum í Musica
Nova þótti þarna ansi langt gengið."
— Musica Nova afsakaði þetta svo í blöð-
um, var það ekki?
„Einmitt, og þeir skrifuðu eitthvað hræði-
lega illa um Paik, ég held það hafi verið
Þorkell Sigurbjörnsson sem gerði það, hann
brást í þessu máli. Og hann var svo sem ekki
einn um að vera tortrygginn á Paik, það voru
menn út um allan heim. Ýmsir voru svona —
menn vildu vera nútímalegir, menn vildu
vera frjálslyndir og allt, en fannst þetta
ganga úr hófi fram.“
„Framúrstefnulist var eiginlega byggð á
misskilningi. Það var t.d. maður, Jean Tingu-
ely, hann gerði yndisleg listaverk; skúlptúra
sem hreyfðu sig og kannski eyðilögðu sig
sjálfa. En yfirleitt þegar þetta var sett af stað
fór það öðruvísi en ætlað var. Og þetta var
þannig hjá Paik, þetta fór svolítið öðruvísi en
hann ætlaði. Hann átti það til að spila nokkra
takta úr Hetjusinfóníu Beethovens, stinga
svo hausnum á sér í bala og úða hann svo
með rakkremi, eitthvað svona, og hún spil-
aði á sellóið og þótti nú ýmsum svolítið
klámkennt. Ég hef ekkert heyrt um Charl-
otte Moorman eftir þetta, en Paik er prófess-
or í Dússeldorf. Honum hefur gengið mjög
Níels Hafstein
vel og er mjög virtur listamaður í framúrstefn-
unni. En Dússeldorf var einmitt lengi mið-
stöð undir þetta í Þýskalandi, einkum
prófessor Josef Beuys, sem var yndislegur
maður og hafði mikil áhrif á Þórð Ben.
Sveinsson, okkar mann, sem settist að í
Dússeldorf."
Það vekur athygli manns að framúrstefna
hafði lítinn hljómgrunn meðal tónlistar-
manna. Þeir voru ekki hrifnir af tilrauna-
mennskunni og hún örvaði þá síst til dáða,
öfugt við myndlistarmenn og jafnvel heim-
spekinga, sem voru mjög opnir fyrir nýjung-
um. Músíkantar voru bundnari, það var eins
og klassíkin nægði þeim. Þessi afstaða
músíkanta á sér þó kannski skýringu og ég
man t.d. eftir því þegar ég var í klassísku tón-
listarnámi fyrir u.þ.b. tuttugu árum að fram-
úrstefna var ekki kynnt í nokkurri mynd og
lítið sem ekkert gert til að glæða áhuga nem-
enda á henni. Þetta var öðruvísi með mynd-
listarnám. Þar var ýtt undir nýjungagirni
nemenda með ýmsum hætti. Þeir leyfðu sér
meira, — Og í þessu tilviki með Paik var mikil
„Þórðargleði" í mönnum yfir óförunum og
þótti þarna sannast betur en nokkru sinni
fyrr hvað Musica Nova var vitlaus félags-
skapur.
ÞJÓÐIN VAR OF GREIND
„Og það var alltaf verið að segja fólki ao
almennilegir listamenn væru fúskarar.
Halldór Laxness hann var hundskammaður
fyrir að skrifa góðar bækur. Steinn Steinarr
var hundskammaður fyrir að gera góð ljóð.
En þjóðin er góð og listræn og sá strax í
gegnum þetta. Hins vegar voru það einhverj-
ir helvítis fúskarar, aðallega einhverjir jóla-
sveinar á vegum stjórnmálamanna, sem allt-
af var verið að segja þjóðinni að væru stór-
kostlegir meistarar, en fólkið var of greint.
Og ég held þessir f jölmiðlar og þessi blöð séu
ekki nærri eins mikilvæg og menn halda. Því
ég segi svolítið eins og danskurinn: ,Hvis det
stár i avisen sá er det lognÞeir ganga út frá
því. Aftur á móti höfum við alltaf haldið að