Morgunblaðið - 05.01.1964, Blaðsíða 8

8
MORCU N BLAÐIÐ
Sunnudagur 5. jan. 1964 \
UM BÆKUR
„Einhver kemur eft-
ir mig sem hrýtur"
SVO kvað séra Björn í Sauð-
lauksdal og sannarlega voru
þeir allmargir á öldinni- sem
leið, mennirnir, sem þannig
hugsiuðu — góðu heilli. En um
þá flesta hefur verið furðu hljótt
hafi þeir ek.ki unnið stóra á
áberandi sigra og bardagamenn
stjórnmálalífsins séð sér hag-
kvaemt að frægja þá og fá því
til leiðar komið, að á sjálfa sig
yrði að meira eða minna leyti
litið sem arftaka þeirra.
Einn þeseara manna var >or-
lákur Olafsson Johnsen, sem Lúð
vík Kristjánsson hefur nú skrif-
að um tveggja binda ritverk.
Eg hafði nokkra hugmynd um
ger# og starf þessa sérstæða önd
vegismanns, en samt sem áður
hef ég orðið því meir undrandi
sem ég hef kynnzt fleira af því,
sem Lúðvík hefur frá honum að
segja.
f>á er Þorlákur var seztur að
í Reykjavík, reyndist ærið margt
er honum lá á hjarta, umfram
þá viðleitni hans til að fræða
og skemimta, sem frá er sagt í
lok fyrra bindis þessa ritverks.
Hann gerði sér ljóst, að frelsið
sem stjórnarskráin frá 1874 veitti
það sýndi sig, að danskir ráð-
herrar höfðu að engu fjölda
þeirra samiþykkta, sem gerðar
voru á ALþingi, Oa hann gat
ekki unað því, að íslenzkir stjórn
málamenn létu hugfa'llast, stæðu
dreifðir oig stefnulitlir í stað
þess að fyl'kja sér til sóknar um
merki Jóns Sigurðssonar. Hann
vann að stofnun frjáilslynds lýð-
ræðisflokks svo sem hann máfiti,
og lét þar ekki standa fyrir sam
vinnu við menn óvinsamleg
skrif þeirra eða athafnir í hans
garð. Hann gerðist forvígismað-
ur fánamálsins, og hann barð-
ist sfceleggri baráttu gegn Ame-
ríkuferðum, þegar ýmsir aðrir
af mestu áhrifa- og fremdar-
mönnum íslendinga gerðust bein
línis launaðir þjónar þess ríkis
í Ameríku, sem fastast sótti eftir
íslenzkum nýbyggjum. Hann
vildi bwta blaðamennsku og
blaðakost á íslandi, og hann var
svo andstæður þrælbindandi bók
stafstrú, að honum kom jafnvel
til hugar, að nauðsyn bæri til
að stofnuð væri fríkirkja.
Hann beittj sér mjög eindregið
fyrir bættum samgöngum með
fram ströndum íslands og kom
því til leiðar, að keyptur var
gufubátur, — og er fróðlegt að
lesa hvemig því máli var tekið.
En þar var hann svo langt á und
an sínurn tíma, að bann gerði
ráð fyrir, að þegar félagi því,
sem hæfi strandferðir, yxi fiskur
uim hrygg, keypti það flóabáta.
Hann vann að kynningu íslenzk-
ra fiskafurða á erlendum sýn-
ingum, og hann var mikill á-
hugamaður um breytingu á
fiskiiflota íslendinga og fisk-
veiðum. >á kom hann fram stór-
merkri tilraun um útflutning á
ísuðum fiski til Bretlands, og er
það sönn sorga/rsaga hve létt
dönskum og hálfdönskum sel-
stöðukaupmönnum veittist að
drepa í dróma það vel undir-
búna og glæsilega nauðsynjamál
og víst er um það, að efcki fékkst
stuðningur landsstjórnarinnar
við það mál. Einnig er næsta
fróðlegt að kynnast jafn ræki-
lega og þarna er kostur á um-
bótum hans á verzlun innan-
landis. Hann kappkostaði sem
bjölbreyttast og nýtízkuleg-
ast vöruval og kurteisi og lipurð
í afgreiðslu, taildi það meðal
annars hlutverk kaupmanna og
starfsliðs þeirra, að leiðbeina við
skiptavinunum um val á smekk-
legum vörum sem um leið hæfðu
kaupgetu kaupanda þeirra og til
gangi. Hann hóf fyrstur að aug-
lýsa vörur og setti skilti á búð
sína, og þótti hvort tveggja hé-
gómlegt og allt að því hneyksli.
Hann vildi afnema búðarstöður
alþýðurr>anna og fá fólki önnur
tómstundaverkefni. Honum var
áhugamál að íslenzk verzlunar-
stétt hlyti nauðsynlega fræðslu
og var forgöngumaður verzlunar
skóla, og hann vildi jafnvel, að
veralunarfólk hlyti styttri vinnu
tíma, meira að segja orlof! Þá
vildi hann efla meg þeirn sam-
töik, og varð honum nokkuð á-
gegnt í þessum efnum, þótt
flestu væri illa tekið oe þar
kæmi, að árangur sá, er hann
náði væri yfirleitt að engu gerð-
ur í bili. Hann hélt fram sið-
bótarstarfi sínu, og hann var á-
hugasamur um mál Reykjavíkur,
vildi gera veg bæjarins sem mest
an og veglegastan, gerði sér og
fyUstu grein fyrir mikilvsegi
hans sem höfuðstaðar.
En hann sást ekiki fyrir um
f.iárhagsstuðning við áhugamál
sín í almenningsþarfir og hreppti
stór og þung áföll fjárhagslega,
sem öll voru beinlínis sprottin
af umihyggju h-ans fyrir þjóðar-
höguim. Og þetta — ofan á megna
Horfnar
Elinborg Lárusdóttir:
Eigi má sköpum renna.
Horfnar kynslóðir III.
Skuggsjá. Hafnarf. 1963.
1.
EINAR H. Kvaran fylgdi úr
garði fyrstu bók Elinborgar
Lárusdóttur, Sögum. Hið merka
og vinsæla sagnaskéld spáði
góðu um framtíð skáldkonunnar.
Síðan hefur hún gefið út 24 bæk-
ur af ýmsu tæi, en það var með
þriggja binda skáldsögunni Föru-
mönnum, sem hún hlaut aknenn-
ar vinsældir íslenzkra lesenda.
Frá 1947—1960 kom engin löng
saga frá hendi Elinborgar, en
hins vegar smásagnasafn, sem
meðal annars hefur að geyma
smásögu, sem hlaut verðlaun í
alþjóðlegTÍ smásagna keppni og
hefur verið þýdd á tugi tungu-
mála. En árið áður en skáld-
konan varð sjötug, koom út fyrsta
bindið af Horfnum kynslóðum,
Sól í hádegisstað, annað bindið,
E>ag skal að kveldi lofa, kotn
síðan út á sjötugsafmæli Blin-
borgar og þriðja bindið, Eigi má
sköpuim renna, nú í haust. Með
þessum sagnaflokki hefur Elin-
borg orðið einn af vinsælustu
rithöfundum þjóðarinnar.
Elinborg Lárusdóttir hefur rer
ið mjög mikilvirk og lengstum
hefur hún skrifað bæfcur sínar
í tómstundum frá mjög fjöl-
þættum störfirm, og auk þess hef
ur hún átt við að stríða lang-
vaorandi vanlheilsu. Hún hóf ekki
að skrifa skáldsögur, sem koma
skyldu fyrir sjónir almennings,
fyrr en hún var kotnin yfir fer-
tugt, hafði ekki átt kost veru-
legra kynna af eriendum bók-
menntum og ekki haft taekiifæri
til að njóta örvunair af umgengni
óvild danskra og dansk-islenzkra
kauipmanna, þiöngsýni stjórnar-
valda, háð og spott ótíndra blaða
snápa, vanþakklaeti mikils fjölda
af alþýðu manna og tómlæti ým-
issa mennta- og enmbættismanna
lamaði smátt og amátt heilsu
hans og þrek, Oig möre síðustu
ár ævinnar var þessi einstaki
fjör- og starfsmaður, bjartsýnn
og vel menntaður heimsmaður
og inn í merg og bein óeigin-
gjarn hollvinur þjóðar sinnar og
trúmaður á getu hennar og gæði
landsins, einangraður og óvirkur,
þótt enn værj jafnt höfuð og
hjarta helgað veg og gengi þjóð-
ar hans og raunar velferð alls
mannlífs — já, alls hins gróandi
lífs á jörðu hér.
Lúðvík Kristjánsson hefur á
undanförnum árum unnið mikið
verk og þarft, og þótt alltaf hafi
bækur hans borið vitni um sam-
vizkusaman fræðimann, einlæg-
an vin alls, sem mátt hefur og
má til heilla horfa, og rithöfund,
sem lætur vel að koma skipu-
lega fyrir flóknu efni, sótt i
margvíslegar og sundurleitar
heimildir, þá er auðsætt af
þessu ritverki — og ekki sízt
þessu síðara bindi, að hann er
enn að vaxa sem rithöfundur,
framsetningin að verða æ skýr-
ari og um leið léttari, stíllinn
liprari og rnálið heflaðra.
Eg vildi svo leyfa mér að
minna hæstvirt stjórnarvöld og
Alþingi á það, að ekki þarf síður
að hækka ritstyrki slíkra manna
á fjárlögum, heldur en bæta
kjör opinberra starfsmanna —
eða að minnsta kosti færa styrk-
ina til samræmis við aukna dýr-
tíð. En styrkur Lúðvíks Krist-
jánssonar, sem gæti sagt við
bjóð sína: Þér vinn ég það, sem
ég vinn, er óbreyttur á fjárlög-
’jim komandi árs.
Guðm. Gíslason Hagalín.
kynslóðir
við skáld og bókmenntalega
áhugamenn sinnar kynslóðar,
hvað þá leiðsagnar sér eldri og
þroskaðri bókmenntamanna, —
enda fáir hér á landi, sem gefa
sér tóm til leiðsagnar á þeim
vetvangi, ekki einu sinni svo vel,
að útgefendur yfirleitt skilji
nauðsyn þess, sem hvert erlent
bókaforlag telur sjálfsagt, að
hafa sér við hönd kunnáttuisama
menn, sem snurfusi verðmæt
handrit, en ekki frá gengin af
þeirri hæfni, sem jafna mætti
við leikni góðs handverksmanns,
verkið jafnvel stundum ekki
meira en sem samsvarar því, að
burstuð sé góð flík, áður en í
henni er farið á mannamót. Bæk-
ur Elinborgar skorti nokkuð á
fágun í stíl og framsetningu, og
af þeim sökum vann hún sér
ekki hylli þeirra bókimennta-
manna sem einkum líta á þá hlið
skáldsagna og meta þá lítils
eðlilegan og rökrænan söguþráð,
lífs- og mannþekikingu og heil-
briigð og jákvæð viðhorf, jafnved
þótt allt þetta fari saman. Það
þarf svo ekki að taka fram, að
Elinborg hefur verið dæmd úr
leik hjá þeim hinna yngri kyn-
slóða, sem játa trú þess forystu-
liðs, er telur sérleik í stíl, ýmiss
konar formbrögð — ævinlega
erlends hermikyns — ’Og
hunzku í mannlýsingum og lífls-
viðhorfum skilyrði fyrir því, að
skáldrit geti talizt hlutgengt.
Loks er svo það, sem er alikiunna
rneðal þeirra, er þekkja til lista-
rmannalífs okkar síbreytilega höf-
uðstaðar, að skáld og listamenn
þurfa helzt að ganga um með
fíflihúfu eða vera bundnir ein-
hverri k! íku þess slúður- og
rápliðs götu og kaffiihúsa, sem
kemur sér saman um, þrátt fyrir
innbyrðis öfund og-baknag, hvað
teljast skuli list á íslandi, og
ræður miklu um skoðanir list-
snobba og áróðursfyrirgreiðslu
æsiþyrstra blaðamanna, sem si-
fellt verða að vera á slí’ku spani
í þágu samkeppnisihæfni blaðs
síns, að ég hef stórlega umdrazt,
hve andleg heilsa þeirra þolir
milklar og varanlegar pyndingar.
2.
Horfnar kynslóðir eru ótvírætt
veigamesta og vandaðasta skáld-
rit Blinborgar, og þess varð ég
greinilega vís í hitteðfyrrahaust,
þá er séra Sveinn Víkingur las
kafla úr Dag skal að kveldi lofa,
að ýmsum þeim þótti mikið til
koma, sem höfðu talið sér hæfa
að skjóta verðleikum skáldkon-
unnar í skugga. Þessi þrjú bindi
eru samfelld sag®, sem gerist í
Skagafirði á 18. öld, en þá munu
kúgunar- og eyðingaröfl hafa
komizt næst því að ganga af fe-
lenzku þjóðinni dauðri. Þessi
hörmiungatími er ekki fjær okk-
ur en svo, að í bernsku hlýddi
ég á frásagnir gam'allar fróð-
leikskonu, sem hafði heyrt móð-
ur sína segja sögur frá Móðu-
harðindunum. Hún hafði þær
eftiir öldruðum manni, sem
rnundi göngumannahói)ana, er
hröktust bjargarlaiusir vestur á
Firði og kunnu frá að herma
ægilegum manmfelli. Og mér
þykir efkki ólíklegt, að auk skjal-
og bókfestra heimilda, haifi Blin-
borg í þessari sögu sinni við að
styðjast arfsagnir úr uppsveit-
um Skagafjarðar.
Ég gerist ekki til að leggja
heildardóm á gildi sögunnar sem
aldarlýsingar, en ég tel mér
óhætt að segja, að þar muni
nærri farið um ærið margt, jafnt
ytra sem innra. Sagan er ekki
nýstárleg og því síður nýtízikuleg
að formi, en þar á hún sam-
merkt við álíka lífseig islenzk
skáldverk og sögur Jóns Trausta
og til dæmis það Norðurlanda-
skáldrit, sem einna miesta athygli
hefur vakáð síðasta áratuginn,
sögur finnska skáldsins Linna.
Málið á sögunni er látlaust og
alþýðlegt og stíllinn fágaðri og
samfelldari en á nokkru öðru
riti skáldkonunnar. Hann fellur
vel að efninu, er ekki sterkur
eða myndrilkur, en hvergi heldur
skrúðmáU, væminn eða tilgerðar
legur, og stundum eru samtölin
persónuega meitluð. Söguþráð-
urinn er eðlilegur og rás atburð-
anna mótast yfirleitt af samleik
eða árekstrum ytri aðstæðna eða
mismunandi persónugerðar. —
Hvorki stíli né lýsingar atiburða
eða umihverfis varpa neinum
glæsibrag yfir söguna, en þó gæt
ir víðast í henni þungrar undir-
öldiu, sem stundum byltfet á
grunni og lyftir veigamestu per-
sónunum upp í skin sammann-
legrar harmsólar, enda er j>að
mótun persónanna, sem verður
eftirminnileg að lestri loknum.
Það er ekki á færi margra, sem
nú skrifa sögur á Islandi, að
móta persónur eins og konurnar
í Dal, Þuríði og Solveigu — eða
maddönou Jóneyju, jafnvel gömlu
þrjá -— og hinn hart leikna
Benjamín.
Ýmsir munu telja, að skáld-
konan dvelji ekki nægilega mik-
ið við hungurþrautir og hörm-
ungar aldarinnar, og sumir
mundu segja, að sagan hefði
orðið áhrifameiri, jafnvel sann-
ari, ef hún hefði fyrst og fremst
fjallað um örlög fátæklinga, et»
ekki um ætt stórbænda. En ég
hygg, að skáldkonan ha.fi þar
haft ákveðið markmið. Á öllum
öldum hafa menn efnast með
ýmsu móti. Sumár hafa safnað
fjármunum með nurli, ágengni,
harðýðgi og bragðvísi, aðrir með
afbrigða dugnaði, sarrvfara hóf-
legri sparsemi, hyggindum og
hagsýni í heiðarlegum við*
skiptum. Það voru oftast þeir,
sem siðar var að vikið, og þeirra
aflkomendur, sem á nauðöldum
íslenzku þjóðarinnar voru ekki
aðeins gæddir styrk og seiiglu til
að flá staðið af sér holskefl u.r
hörmunganna, en reyndust líka
hafa til að bera þann manndóim
og þroska að tefla á tæpasta vað
um eigin hag til að fá bjairgað
eki einungis frændum og vinuim,
helur einnig nauðleitarmönnum
meðal nágranna og annarra sveit
uga og jafnvel örþrota fólki úc
fjarlægum héruðum. Elinborg
mun ekki hafa talið það ómerki-
lega staðreynd, hvers viirði slíkir
menn í íslenzkri bændastétt
voru þjóðinni, ekki einvörðungu
á tím-um hungursneyðar- og
uppflosnunar, heldur engu síður
með tilliti til viðreisnar hennar,
þegar rofaði til. Og svo þetta
hins vegar: Þær dyggðir, sem
hafa ættlið eftir ættlið, reynzt
efnahagslega og siðrænt nægilega
raustar persónulegar og samfé-
lagslegar stoðir i heljarflóði
margvíslegra yfirþyrninga: á-
byrgðartilfinningin, mótuð I
deiglu dýrkeyptrar ættar- og
þjóðarreynsilu, og sú siðtferðilega
vandlæting, sem með norrænum
þjóðum er eldri en kristindóim!-
urinn, þær reynast eiga sór þá
ranghverfu, sem verður harm-
rænn bölvaldur í viðkvæmustu
einkamálum þessa fólks. Svo
meinlega viðsjált er mannlegt
lif.
Guðm. Gíslason Hagalin.
Duglegur sendisveinu
óskast strax.
H. F. Ölgerðin EgiII Skallagrimsson
Ægisgata 10.
SÖNGKEIVIIMSLA
Get tekið nokkra nemendur í viðbót.
NANNA EGILSDÓTTIR BJÖRNSSON
Upplýsingar í síma 21609.
Verkafólk óskast
til starfa í frystihús vort svo og við fiskaðgerð.
Mikil vinna. — Húsnæði á staðnum.
Uppl. hjá Jóni Gíslasyni símar 50165 og 50865.