Morgunblaðið - 05.01.1964, Blaðsíða 17

Sunnudagur 5. Jan. 1964
MORCUNBLAÐIÐ
17
>,0g við minnumst
á lífið”
I>á er nýtt ár hafið og jólahá-
tiðinni nærri því að ljúka.Hennar
hefur hver og einn notið eftir
því, sem hugur hans hefur sagt
til um og ytri aðstæður leyft. Af
náttúrunnar völdum var dimmt
yfir þessum jólum hér í Reykja-
vík, en í hugum flestra mun hjart
ara en ella, vegna þess að verk-
föllunum var lokið. Allir vissu
þó, að með lausn þeirra var nýr
vandi skapaður, en flestir von-
uðu, að hann mundi einhvern
veginn leysast og margir, að það
mundi lenda á einhverjum öðr-
um að finna lausnina.
Ýmsir nutu hátíðarinnar með
því að fara í kirkju og er það
öllum sáluibót. Gaignorðustu hug-
vekjuna var að lesa í Félagis-
bréfi Almenna bókafélagsins.
Það var nú að mestu helgað
Gunnari Gunnarssyni, og birtist
þar m.a. viðtal Sverris Hólmars-
REYKJAVÍKURBRÉF
■onar við hinn aldna rithöfund.
Sverrir segir:
„Og við minnumst á lífið —
eftir dauðann“.
Gunnar svarar:
„Mér finnst fjarstæða að af-
neita tilveru annars lífs. En að
halda, að við getum gert okkur
grein fyrir eðli þess eða skilið
það, það finnst mér guðlast. Guð-
dómurinn er óskiljanlegur; það
er ekki til verra guðlast en að
halda, að maður skilji hann“.
Bctra á íslandi
Á næstsíðasta degi ársins
íttu þrír blaðamenn viðtal
við Halldór Kiljan Laxness í
útvarpinu. f>að viðtal mun lengi
haldast í hugum þeirra, er á
hlýddu. Sumar spurningarnar
voru ærið nærgöngular, en Hall-
dór gætti þess að svara ekki öðru
en honum sjálfum sýndist. Og
þó? E.t.v. er skýringin sú, að hon-
um sjálfum sé ekki fullljóst eðli
sinnar eigin hugarfarsbreyting-
ar. Hann láti sér nægja þau sann-
indi, að allir breytumst við frá
degi til dags. Þess vegna finnist
honum hans eigin breyttu við-
horf sjálfsögð, því að hann eigi
hægara með að setja sig inn í
sálarlíf annarra en sjálfs sín.
Þekktu sjálfan þig, er gömul
krafa, en ein þeirra, sem mönn-
um frá aldaöðli hefur reynzt erf-
iðast að fullnægja.
Skarpskyggni Halldórs Kiljans
Laxness á umhverfi og ytri atvik
verður seint ofrómuð. Fáir eða
engir íslendingar hafa víðar farið
eða meira séð af heimsbyggðinni.
Af Skáldatíma hans var svo að
sjá sem hann teldi sig hafa
kynnzt fullkomnustu þjóðfélagi í
Svíþjóð. í útvarpsviðtalinu nú
sagði hann íslendinga enn lengra
komna en Svía í sumri félagslög-
gjöf og varð eigi annað skilið en
hann — þrátt fyrir allt —teldi
almenning hvergi búa við betri
hag en á íslandi.
Bréf Hafnarstúd-
enta
Af hinum merkari bókum, sem
út komu fyrir jólin, eru „Hafnar-
stúdentar skrifa heim“ einna auð
lesn-ust. Þar má lesa um ma-rg-
breytileg m-annleg örlög, sem
ánægjuleg, en fleiri sorg-arsögur.
Hörmulegast er þó hið stöðuga
tnnbyrðis kíf og glámskyggni á
bá, sem fram úr sköruðu. Þetta
lýsir sér þegar í bréfu-m Þorsteins
Helgasonar, sem síðar varð prest
ur í Reykholti og þótti hið mesta
vakneimi, eins og fram kemur í
ádauðlegu erfiljóði Jónasar Hall-
grímssonar:
Laugard. 4. jan.
„Veit þá enginn, að eyjan hvíta
á sér enn vor, ef fólkið þorir
guði að treysta, hlekki hrista
hlýða réttu, góðs að bíða?
Fagur er dalur og fyllist skógi
og frjálsir menn þegar aldir
renna;
skáldið hnígur og margir í moldu
með honum búa, — en þessu
trúið!
Veit þá enginn, að eyjan hvíta
átt hefur sonu fremri vonum?
Hugðu þeir mest á fremd og
frægðir,
fríðir og ungir hnigu í stríði.
Svo er það enn, og atburð þenna
einn vil eg telja af hinum seinni:
Vinurinn fagri oss veik af sjónum
að vonum, því hann var góður
sonur".
Sá maður, sem þvílíkt eftir-
mæli fékk, hefur áreiðanlega ver
ið fremri flestum. En hann hefur
átt erfitt með að skilja stórleik
annarra eins og sést af háði
blöndnu níði hans um Magnús
Stephensen, fremsta íslending
þeirra tíma.
Leitt er og að lesa um nart
hinna yngri íslenzku samtíma-
manna Rasm-us Kristjáns Rasks
í þann mikla öðling, sem víðar
bar hróður íslendinga en nokkur
annar saimland-a hans.
Rask-hneykslið
Ekki batnar þegar lengra líður
á og nær hámarki, þegar í dönsk
blöð var fluttur söguburður um
lofkvæði Þorsteins Erlingssonar
um Rask á 100 ára afm-æli ha-ns.
í annari vísu kvæðis síns kemst
Þorsteinn svo að orði:
„Því fátt er frá Dönum, sem
gæfan oss gaf,
og glöggt er það enn, hvað þeir
vilja.
Það blóð, sem þeir þjóð vorri út
sugu af.
það orkar ei tíðin að hylja:
svo tókst þeim að meiða hana
meðan hún svaf
og mjög vel að hnupla og dylja;
og greiðlega rit vor þeir ginntu
um haf —
það gengur allt lakar að skilja".
Vegna þess að þetta kvæði var
flutt á samkomu, sem Finnur
Jónsson, er þá var nýorðinn auka
kennari við Hafnarháskóla,
stýrði, lá við að Finnur missti
stöðu sína og Þorsteini væri vik-
ið úr háskólanum. Ráðir sluppu
þeir þó með ákúrur frá háskóla-
ráði, Þorsteinn lét ekki bugast,
en Finnur fékk auðsjáanlega
skelk í bringu og gætti sín betur
síðar gagnvart Dönum, þótt hann
væri sannur Islendingur alla ævi.
Hefur Finnur síðar, er honum
bauðst að verða rektor Hafnar-
háskóla, sem hann raunar hafn-
aði, mátt minnast þess, hversu
litlu munaði, að hann væri í upp-
hafi hrakinn frá skólanum fyrir
atbeina sinna eigin landa.
Ens
gmn veit
Ef taka ætti mark á lýsingum
bréfritaranna hvers um annan,
sleppa fáir heilskinnaðir. Margir
þeirra reyndust siðar hinir merk-
ustu menn, en sumir mjög með
öðrum hætti en samaldrar þeirra
ætluðu. Þeir velta því t.d. fyrir
sér, hver verða muni arftaki Jóns
Sigurðssonar sem mikill stjórn-
málaforingi. Einn þeirra fáu, sem
ekkert last er á borið, og talinn
er líklegur sem stjórnmálamað-
ur, er Páll Einarsson, síðar hæsta-
réttardómari. Rétt reyndist að
Páll varð með öllu vammlaus
maður, einn flekklausasti heið-
ursmaður þeirra, sem hér voru í
embættum á síðasta tug 19. og
fyrsta þriðjungi 20. aldar. En fá-
ir urðu fjarlægari stjórnmálaerj-
um eða munu hafa haft minni
löngun til að taka þátt í þeim.
Þar urðu umsvifameiri hinir,
sem samaldrarnir báru misjafn-
ari söguna.
Hannesar saga
Einn þeirra, sem kemur við
sögu í þessum bréfum Hafnarstúd
enta, er Hannes Hafstein. Hlýtur
hann nokkuð misjafna dóma,
og dylst samt erngum, að
hann skarar þá þegar fram úr,
svo að menn skiptast um hann í
flokka. Nú fyrir jólin kom út
annað bindi af ævisögu Hannes-
ar eftir Kristján Albertson. Mun
það fágætt, að saga svo gamalla
atburða hafi valdið og sé líkleg
til að valda jafnmiklum deilum
og þessi bók Kristjáns. Hún er
afbragðsvel skrifuð og af mikilli
aðdáun á söguhetjunni. Hún held
ur fram ákveðin-ni skoðun at
burðará-sari-nn-a-r og styðst við ým
is gögn, sem áður voru ekki til-
tæk. Við fljótan yfirlestur verður
ekki betur séð en Kristján sanni,
að Hannes hafi af enn meira
þreki og framsýni hrint ritsíma
málinu í framkvæmd, en flestir
gerðu sér áður ljóst. Andstæð-
ingar hans virðast þar ekki hafa
haft við að styðjast málefnaleg
rök, heldur snúist til heiftarlegr-
ar andstöðu af annarlegum á
stæðum.
Við ramman reip
að draga
Eins sannar Kristján, að
Hannes hefur að ýmsu leyti und-
irbúið lausn sambandsmálsins
við Dani rækilegar en menn
höfðu áður gert sér grein fyrir.
Hann hefur átt ríkan þátt í að
efla velvild Friðriks konungs
VIII í okkar garð. Eftir því, sem
hægt er að sanna slíkt löngu eftir
á, sýni-r Kristján t.d. fram á, að
það hafi verið sama-ntekin ráð
Friðriks kon-ungs og Hannesar, að
Friðrik skyldi í sinni nafntoguðu
Kolviðarhólsræðu tala um sín
tvö ríki. Friðrik var raunar
neyddur til þess, þegar til Hafnar
kom, að taka þessi orð aftur, en
það virðist hafa verið fyrir beina
hótun danska forsætisráðherrans
um að efna annars til stjórnar-
kreppu. Sýnir það, hversu hér
var við ramman reip að draga.
Um hvað mátti
semja við Dani?
Þegar á þetta og aðrar ytri að
stæður er litið, verður að viður-
kenna, að Hannes Hafstein og fé-
lagar hans komust furðanlega
langt í samningum við Dani 1908.
Sá söguskilningur fær hinsvegar
ekki staðizt, að það hafi verið
samsæri nokkurra vondra manna
og verkfæra þeirra, sem réði því,
að þjóðin hafnaði samningsupp-
kastinu.
Menn geta endalaust deilt um,
hvort það mundi hafa breytt
nokkru um síðari samskipti og
endanleg sambandsslit Dana og
íslendinga, ef uppkastið 1908
hefði verið samþykkt. En ef
menn segja, að íslendingar
mundu engu að síður hafa öðlazt
fullt sjálfstæði, þá halda þeir því
fram, að annað hvort mundu fs-
lendingar hafa haft ákvæði upp-
kastsins að engu eða Danir síðar
af frjálsum vilja hafa fallizt á
að breyta þeim. Eftir ótvíræðuim
ákvæðum uppkastsins gátu ís-
lendingar sem sé ekki orðið full-
komlega sjálfstæðir nema með
síðara samþykki Dana. Einhliða
uppsagnarréttur á nokkrum meg-
in-atriðum var ekki fólginn
uppkastinu 1908. Það var á þessu,
sem afstaða þjóðarinnar valt.
Allt frá dögum Jóns Sigurðs
sonar var það meginskoðun
íslendiniga að danska rikis-
þingið hefði tekið sér í heim-
ildarleysi vald til afskipta af mál-
efnum íslendinga. Þennan af
skiptarétt vildu íslendingar
aldrei viðurkenna að lögum, þótt
þeir beygðu sig fyrir valdinu.
Þeir sömdu að vísu 1918 en því
aðeins, að Danir féllust á, að fs-
len-din-gar fengju einhliða rétt til
uppsagnar eftir tiltekið árabil
Þennan einhliða rétt vildu Danir
ekki veita 1908. Fram hjá þessu
meginatriði verður aldrei komizt,
né heldur hinu, að strax 10 árum
eftir 1908 féllust Danir á að veita
þá viðurkenningu, sem fylgjend-
ur uppkastsins 1908 sögðu, að
þeir mundu aldrei veita. Þess
vegna er ómögulegt að sjá, hvern-
ig hlutlaus skoðun geti — með
fullri viðurkenningu á afrekum
Hannesar Hafsteins — leitt til
annars en þess, að dómur þjóðar-
innar 1908 hafi reynzt réttur í
ljósi sögunnar.
Hve margir hafa
raunverulega
stjórnmála-áhuga?
Deilurnar um bók Kristjáns
Albertsonar sýna þann lifandi-
stjórnmálaáhuga, sem er fyrir
hendi á landi hér. Lýðræðinu er
fátt nauðsynlegra en þvílíkur á-
hugi sem allra flestra. í Banda-
ríkjunum deildu tveir fræði-
menn um það, hvort þau væru
hæf til þess forystuhlutverks,
sem þau gegna nú í alþjóðamál-
um. Báðir viðurkenndu, að án
virkrar þátttöku og vakandi
skilnings kjósenda á vandamál-
unum, væri forystumönnum
miklu erfiðara að gegna verkefni
sínu en ella. Annar hélt því fram,
að það væri ekki nema í mesta
lagi 10% af blaðalesendum, sem
hefðu nokkurn áhuga á alþjóða-
málum, en hinn, að í þessu lýsti
sér alltof mikil svartsýni. Hvað
sem því liði, yrðu blöðin að halda
áfram að birta fréttir og ræða
um þessi mál til að skapa ráða-
mönnum þann bakhjarl, er þeir
mættu ekki án vera.
Hér leiðist mönnum stundum
stjórnmálaiþvargið. Engu að síð-
ur er það sá skóli, sem kjósend-
um er nauðsynlegur. Þannig sí-
ast smám saman út til þeirra
nauðsynleg fræðsla, sem verður
undirstaða heilbrigðra ákvarð-
ana. Einn þátturinn í þessari
fræðslu eru áramótagreinar
stjórnmálaforingjanna. Er þó
hætt við, að það sé ekki ýkja
mikill hluti allra blaðalesenda,
sem leggi á sig þann langa lestur.
Una illa áhrifa
leysi
í þessum greinum er þó sitt-
hvað skemmtilegt að sjá. Svo er
jafnvel í áramótagrein Eysteins
Jónssonar að þessu sinni. Menn
hljóta t.d. að velta því fyrir sér,
af hverju hann láti svo sem um-
ræðurnar á Alþingi hafi orðið til
þess að stöðva launamálafrum-
varp ríkisstjórnarinnar í nóvem-
ber, þó að vitað sé, að frumvarpið
hafði meirihluta á Alþingi og
stjórnin hætti við að fá sam-
þykkt þess, vegna þess að til-
gangur frumvarpsins náðist engu
að síður. Skýringin er einfald-
lega sú, að Framsóknarmenn una
því illa að vera áhrifalausir. Þeir
komu hvergi nærri sáttargerð-
inni hinn 9. nóvember og vissu
ekki einu sinni um hana fyrr en
örskömmu áður en henni var
lýst á þingi. Þess vegna reyna
þeir að búa til sögu, sem á að
sanna, að þeir, þrátt fyrir allt,
séu ári miklir karlar og hafi
fengið áorkað því, sem mælgi
þeirra breytti engu um.
Tímaruglingar
Einars
Þá er einnig gaman að gera sér
grein fyrir af hverju Einar Ol-
geirsson segir í áramótagrein
sinni, að samtöl þeirra Bjarna
Benediktssonar og Eðvarðs Sig-
urðssonar hafi átt sér stað
„snemma" í verkfallinu. Því að
þvert á móti frásögn Einars töl-
uðust þeir Bjarni og Eðvarð við
á þriðjudegi, þegar verkfallið
hafði staðið í viiku, og leystist
það á næstu dögum í beinu fram-
haldi þessara könnunarviðræðna.
Tímaruglingur Einars kemur af
því, að hann vill reyna að dylja
að forystumenn Alþýðusam-
bands íslands voru óviðmælandi
um umræðuhæfa lausn þangað
til all-löugu eftir að flokksstjórn
Framh. a bls. 18