Morgunblaðið - 18.09.1974, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. SEPTEMBER 1974
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn og afgreiðsla Aðalstræti 6, sími 10 1 00.
Auglýsingar Aðalstræti 6, sími 22 4 80.
Áskriftargjald 600,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 35,00 kr eintakið.
egar úttekt er gerð á
verðmætasköpun í
þjóðarbúinu kemur skýr-
ast í ljós, hvert gildi svo-
nefndrar landsbyggðar er,
enda tvær undirstöðu-
greinar atvinnulífs okkar,
sjávarútvegur og land-
búnaður, að meginstofni á
þeim vettvangi. Sú brýna
þörf, að blómleg byggð
haldist i öllum landshlut-
um, grundvallast ekki hvað
sízt á þessari staðreynd, þó
fleiri stoðum sé að sjálf-
sögðu rennt undir þetta
sjónarmið.
Sú þjóðlífsröskun, sem
einkenndist af óeðlilegum
búferlaflutningi fólks frá
landsbyggðinni til þétt-
býlissvæðisins við Faxaflóa
og átti sér margþættar or-
sakir, hlaut því að kalla á
fyrirbyggjandi aðgerðir af
hálfu ábyrgra stjórnvalda.
Þá varð til sú stefnumörk-
un, sem almennt gengur
undir heitinu byggða-
stefna, og er í dag sú Lilja,
sem allir íslenzkir stjórn-
málaflokkar vildu kveðið
hafa.
Sé litið um öxl í mörkun
byggðastefnu verða fyrst
fyrir ýmsar aðgerðir við-
reisnarstjórnar. Fyrsta
raunhæfa skrefið í þessu
efni var stofnun atvinnu-
jöfnunarsjóðs, sem var
undanfari byggðasjóðs, og
tók til starfa á miðju ári
1966. Tekjur atvinnujöfn-
unarsjóðs voru annarsveg-
ar framlög úr ríkissjóði,
sem upphaflega voru 10
milljónir kr. á ári en eru
nú 100 m.kr., en hinsvegar
sérstakt gjald frá álverinu,
sem á árinu 1973 nam 74.
milljónum kr. en nemur í
ár yfir 200 milljónum og
hækkar enn á næsta ári.
Þessar tekjur af álverinu
eru því, og verða í enn rík-
ara mæli, uppistaðan í fjár-
mögnun þeirra fram-
kvæmda, sem treysta eiga
blómlega byggð í strjálum
byggðum landsins. í þessu
sambandi er hollt að
minnast þess, hverjir börð-
ust harðast gegn þvi á sín-
um tíma, en þar voru
kommúnistar að sjálfsögðu
fremstir iflokki.
Þegar Framkvæmda-
stofnun ríkisins var sett á
stofn í upphafi vinstri
stjórnar var henni falin
stjórnun atvinnujöfnunar-
sjóðs, sem jafnframt fékk
heitið byggðasjóður. Þá
fluttu tveir þingmenn
Sjálfstæðisflokksins tillögu
um, að tekjur byggðasjóðs
skyldu nema 2 hundraðs-
hlutum af niðurstöðum
fjárlaga hverju sinni, sem
verið hefði mikið gæfu-
spor, en náði því miður
ekki fram að ganga vegna
andstöðu þáverandi stjórn-
arliðs. Vinstri stjórnin
ákvað árlegt framlag til
byggðasjóðs 100 milljónir
kr., sem síðan var óbreytt
öll vinstri stjórnarárin, þó
fjárlög hækkuðu um helm-
ing á þessu tímabili. Jafn-
vel hófleg tillaga þing-
manna Sjálfstæðisflokks-
ins um hækkun framlags
til byggðasjóðs um 20
milljónir., við afgreiðslu
f járlaga 1974, var felld.
í stefnuyfirlýsingu nú-
verandi ríkisstjórnar fæst
loks viðurkenning á því, að
heildartekjur byggðasjóðs
skuli ekki vera lægri en
sem svarar 2% fjárlaga-
upphæðar hverju sinni.
Árlegar tekjur byggða-
sjóðs ættu því að hækka
mjög verulega og geta
sjóðsins til að sinna hlut-
verki sínu í þágu lands-
byggðarinnar að vaxa að
sama skapi.
í tíð viðreisnarstjórnar-
innar var og lagður grund-
völlurinn að landshluta-
áætlunum: Vestfjarðaáætl-
un, sem einkum náði til
samgöngu- og hafnarmála,
Norðurlandsáætlun, sem
einkum tók til atvinnumála
og Austfjarðaáætlun, um
samgöngumál, sem kom til
framkvæmda 1971. Allar
þessar áætlanir hafa haft
mjög jákvæð áhrif, þó
framkvæmd þeirra á
vinstri stjórnar árunum sé
umdeilanleg.
Á síðasta þingi fluttu
sjálfstæðismenn gagn-
merka tillögu til þings-
ályktunar um skipulag
byggðamála og auknar ráð-
stafanir til byggðaþróunar.
Tillaga þessi fjallar m.a.
um sérstakt ráðuneyti
byggðamála og verkefni
þess, þjónustumiðstöðvar á
landsbyggðinni, húsnæðis-
mál, byggðasjóð og sér-
staka atvinnumálastefnu,
aðallega varðandi úr-
vinnslu og þjónustugrein-
ar í þjóðarbúskapnum. Til-
lögu þessari fylgdi mjög
athyglisverð greinargerð,
sem m.a. fjallaði um skil-
greiningu byggðavandans,
sem og ýmis fylgiskjöl, er
mikil sérfræðileg vinna lá
að baki. Tillagan og fylgi-
skjöl hennar geyma flest
það, sem raunhæf byggðar-
stefna verður að byggjast
á.
Núverandi stjórnar-
flokkar eiga báðir traust
fylgi á landsbyggðinni og
telja sig báðir í forystu um
mörkun byggðastefnu.
Samstarf þeirra nú er því
fagnaðarefni allra þeirra,
sem telja að of hægt hafi
miðað í því efni, að rétta
hlut hinna strjálli byggða.
Gömul deilumál þessara
flokka eru efalítið flest
með lífsmarki enn, í hug-
um fylgjenda þeirra víðs
vegar um landið. Hitt
skiptir þó meiru, í því
björgunarstarfi, sem nú er
hafið, og hlýtur að setja
svip sinn á landsbyggðina
ekki síður en þjóðfélagið í
heild, að samstarfið megi
vel takast og færa þjóðinni
giftu í bráð og lengd. Og
eitt er víst, að hinar strjálli
byggðir landsins hafa
naumast áður átt traustari
bakhjarl í ríkisstjórn en
nú.
SJÁLFSTÆÐISFLOKKUR-
INN OG L ANDSB Y GGÐIN
Aöeins ein jörö
Allt
lífandi
er úr
vatni
skapað
Úr vatni var allt lifandi skapað,
segir Kóraninn. Og í predikaranum I
okkar biblíu segir: Allar ár renna I
sjóinn. En sjórinn verður aldrei full-
ur. Stofnendur menningar I Austur-
löndum hafa sýnilega haft djúp-
stæðan skilning á mikilvægi vatns-
ins fyrir sköpunarverkið og til við-
halds öllu, sem lifir Hringrás vatns-
ins á jörðinni, þetta stórkostlega
kvikandi kerfi, sem stöðugt endur-
nýjar vatnsbirgðir heimsins. er
undirstaða þess, að maðurinn og
umhverfi hans geti haldið áfram að
vera til.
Reynslan sýnir reyndar, að vatns-
skortur lagði að velli mörg hinna
fornu menningartíkja, svo sem stór-
veldi í frjósömum dölum við Efrat og
Tígris. Og á seinni árum hefur minni
vatnsbirgðum verið kennt í auknum
mæli um fall Rómaveldis og
kalífaríkja Araba. Á okkar dögum
eru stór svæði, sem ná yfir milljónir
ferkm nyrzt í hitabeltinu í Afríku,
Asíu, Ástralíu og Suður-Ameríku,
sem að öðru leyti hafa mikla mögu-
leika, mjög strjálbyggð vegna vatns-
skorts Jafnvel í ríku landí eins og
Bandarikjunum er hættumerki orðið
Ijóst vegna þess að jafnvægi vatns-
framleiðslu og vatnsnotkunar er að
raskast. Þó öllum sé Ijóst mikilvægi
vatnsins fyrir lifið og velferð mann-
kynsins, þá hafa þjóðirnar haldið í
aldaraðir áfram að bruðla með þessi
dýrmætu lifsgæði og nota vatnið á
óraunhæfan hátt. Mjög stutt er
síðan yfirleitt var nokkuð farið að
huga að möguleikunum á því að
hafa áhrif á hringrás vatnsins til
góðs fyrir mannkynið
Vatnið fellur úr loftinu niður á
jörðina, aðallega sem regn og snjór
Falli það á land, leggur það leið sína
gegn um jarðveginn neðanjarðar
með grunnvatninu og með ám og
vötnum til sjávar, þar sem það gufar
upp eða að það fer gegnum gróður
og dýr og snýr aftur til andrúms-
loftsins við útgufun frá þeim. Þannig
er jörðin sífellt að leysa vatnsgufu út
í andrúmsloftið, við uppgufun frá
yfirborði jarðar e&a frá lifandi ver-
um. Öll orkan, sem drlfur þessa
hringrás vatnsins og heldur henni
við, kemur frá sólinni. Lofthiti, raki
og vindar hafa aðeins áhrif á hraða
óg magn. Og hringrásin á vatninu
kring um jörðina er býsna regluleg,
þar sem mest gufar upp I hitaþelt-
inu, vindar bera mettaða loftið
norður og suður og þar dreifist regn-
vatnið, sem flyzt með straumum til
sjávar, þangað sem það eyðist mest
Sjá allir hve mikilvægt það er að
þessi hringrás sé ekki trufluð að
ráði
Meira en 99% af vatni heimsins
er ónothæft til þarfa mannsins Það
vatn er fast I is, eða ónýtanlegt
vegna salts. Aðeins 7/100 hlutar úr
1 % eru ár hvert endurunnir með
blessaðri lífgefandi rigningu, sem
náttúran dreifir af rausn til sumra
landsvæða, en af mikilli nisku til
annarra. Það er þvi langt frá þvi að
við höfum ótakmarkað vatn að
bruðla með, og bruðl á einum stað
hefur áhrif á alla vatnskeðjuna
Meðalvatnsþörf mannsins er talin
allt frá 900 kúbikm á ári í land-
búnaðarhéruðum, eins og t.d. í Iran,
og upp í 2 700 kúbikm á ári í
þróuðum iðnaðarlöndum á þorð við
Bandarikin. En af þessum 2700
kúbikm, sem Bándarikjamaðurinn
notar, nýtir hann aðeins 5 kúbikm til
drykkjar, 200 kúbikm. til heimilis-
nota, en afganginn til iðnaðar og
landbúnaðar f hitabeltislöndunum
þarf 3 kúbikm af vatni á ári á hvern
ferm lands til landbúnaðar. Ef við
segjum þá, að maðurinn þurfi að
meðaltali 1 500 kúbikm. á ári, þá er
vatnsneysla heimsins um 5,5 trilljón
kúbikm á ári Og þar sem mannkyn-
inu fjölgar stöðugt þá þarf að bæta
við þessa tölu 100 milljörðum
kúbikmetra árlega. Ekki er hægt að
segja að vatnið, sem maðurinn eða
jurtirnar drekka, fari til spillis. Það
fer bara í gegn um þessa aðila og
skilar sér, eftir að hafa gert sitt
gagn. Sólin verkar þar eins og
vélarnar I orkuverunum Ef við ætl-
um að fá meiri nýtni úr vatninu, er
um þrennt að velja: 1) að auka
vatnsmagnið í hverri hringrás með
þvl að auka afköst vélarinnar og
hraða vatnsins 2) fjölga hringrásun-
um 3) herða á hringrásinni með því
að auka uppgufunina og hraða
henni. Og þar sem vatn, sem fellur I
hafið, tapast úr hringrásinni, má
gera þrennt: 1) Minnka eins og
mögulegt er uppgufun fersks vatns
á landi 2) Auka uppgufun hafsins
eins og hægt er, svo það vatn komi
að notum 3) sjá um að ekkert vatn
gufi upp eða fari I sjóinn, án þess að
hafa gert eins mikið gagn og
hugsanlegt er á leiðinni. En að auki
má fá viðbótarskammt af vatni I
hringrásina með því að vinna ferskt
vatn og ósalt úr hafinu með kjarn-
orku, ollubrennslu eða sólarorku.
Eða jafnvel teyma eitthvað af Isjök-
unum til hlýrri landa, svo þeir
bráðni. En það er sama hvernig við
förum að, við sitjum uppi með tak-
markaðan skammt af nýtanlegu
vatni fyrir allan heiminn, þó hægt sé
að auka nokkuð þann skammt
Slfellt aukum við vatnsnotkunina,
bæði vegna þess að fólki fjölgar og
vegna þess að hver manneskja notar
meira vatn. Ef til dæmis þarf 19
þús lítra af vatni til að framleiða
tonn af stáli og kjarnorkuverin, sem
nú eru að koma upp, gleypa kæli-
vatn eins og fyllibyttur, þá þarf ekki
speking til að sjá að vatnsskortur
skellur yfir fyr? en varir. Þegar eiga
margar þjóðir á ýmsum stöðum á
hnettinum við mikinn vanda að
stríða vegna þessa. Vatnsskortur
háir þar öllum framförum.
Evrópuráðið hefur sent frá sér
stefnuskrá varðandi ferskvatn I
norðurálfu, þar sem vakin
er athygli á þeim vanda, sem
stafar af sívaxandi mengun
hins ferska vatns I álfunni
og hins vegar kröfum hins
siðmenntaða þjóðfélags um
nægt og gott vatn til
neyzlu og hvers konar
annarra þarfa. Henni er jafn-
framt ætlað að vera til leiðsagnar
um meðferð vatnsforðans, verndun
hans og nytjun. Hjörtur Eldjárn
Þórarinsson á Tjörn hefur þýtt þessa
stefnuskrá á Islenzku og birtist hún í
ritinu Týli vorið 1973. Þar stendur
m.a.: Vatnið er sameiginleg arfleifð,
sem allir þurfa að læra að meta.
Hverjum manni ber að nota vatnið
með gætni og hófsemi. Sérhver
mannvera er neytandi og notandi
vatns og ábyrg gagnvart öðrum not-
endum þess. Að nota vatn í kæru-
leysi er að misnota dýrmætan arf.
— Og í lokagreininni segir: Vatnið
þekkir engin landamæri. Sem sam-
eiginleg auðlind krefst það alþjóð-
legrar samvinnu. Milliríkjavanda-
mál, sem leiða af notkun vatns, ber
að leysa með samningum milli
þeirra rlkja, sem hlut eiga að máli,
með það markmið fyrir augum að
varðveita magn og gæði vatnsins.
Eftir sumum stórám og vötnum að
dæma, virðist sem meginhlutverk
vatnsins sé að vera færiband fyrir
óþverra og iðnaðarúrgangi. Til
dæmis hellir Rln um 60 milljónum
tonnum af uppleystum óþverra út I
Norðursjó á hverju ári En að valda
mengun á vatni er sama sem að
vinna manninum tjón og öðrum líf-
verum, sem vatninu eru háðar Ekki
er rúm til að fara hér meira út i
mengun vatns. En sérhver meiri
háttar skerðing á vatnsmagni og
rýrnun á vatnsgæðum, hvort heldur
er I stöðuvatni eða strumvatni, getur
valdið mönnum og öðrum lífverum
skaða c