Morgunblaðið - 18.09.1974, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. SEPTEMBER 1974
— Dr. Finnbogi
Framhald af bls. 15
al documention, library and
archives infrastructures.
Menningar- og fræðslustofnun
Sameinuðu þjóðanna hefur til
undirbúnings þessari ráðstefnu
látið semja skýrslur um einstök
málefni, er á henni verða rædd. 1
einni skýrslu, Áætlun um upplýs-
ingatækni (Planning for informa-
tion technology), er tveir Banda-
ríkjamenn, Joseph Becker og Lee
Burchinal, hafa samið,. segir svo
m.a. í inngangi:
„Þar sem þekking er ein dýr-
mætasta auðlind mannkynsins,
verða þjóðirnar að finna leiðir til
þess að geta átt alla veraldarinnar
þekkingu saman í einum sjóði, er
allir, hvort heldur innan hvers
einstaks lands eða alþjóðlega geta
síðan haft aðgang að. Hinn mikli
vöxtur og fjölbreytileiki þekking-
arinnar er deginum ljósari. Náum
við nú ekki hugvitsamlegu valdi á
upplýsingaþættinum, fer svo
brátt fyrir okkur, að við vitum, að
við höfum svör við mörgum
vandamálum heimsins, en vitum
einnig, að við sjáum engin ráð til
að finna þau. Þessi glundroði
getur ekki leitt til annars en tefja
fyrir félagslegum og efnahagsleg-
um framförum.
Þessari skýrslu er ætlað að
fjalla um horfurnar á þvf, að
nýrri tækni verði við komið sem
höfuðatriði, þegar áætlanir eru
gerðar um upplýsingaþjónustu á
lands vísu, og skýra, hvað beiting
slíkrar tækni feli í rauninni í sér.
Er þá f fyrsta lagi við það miðað,
að skammst verði komizt með
gömlu aðferðinni, að gera allt í
höndunum, ekki sízt þegar vinna
skal úr miklu magni upplýsinga. í
öðru lagi er við það miðað, að hin
nýja tækni geri sér engan efnis-
mun, þ.e. taki jafnt til hins prent-
aða orðs, myndsegulbanda-filmu,
og tölvuunnins efnis.
í þriðja lagi er gert ráð fyrir
því, aó notkun upplýsingatækni í
ýmsum myndum sé ófrávíkjanlég
nauðsyn, ef brúa á bilið milli
þjóðanna, hvort heldur landfræði-
lega eða menningarlega, og
tengja saman upplýsingakerfi
þeirra.“
í inngangi þeirra tvimenn-
inganna er síðan vikið að því,
hversu þau söfn og stofnanir
víðast hvar í heiminum, er afla
hvers konar gagna og miðla
upplýsingum, hafi fremur verið
stofnuð til að fullnægja þörfum
einstakra greina eða hópa en litið
hafi verið' á þau sem eina sam-
virka heild. Tilgangur ráðstefnu
þeirrar, er fyrr var nefnd, sé því
að brýna fyrir þeim, er stefnuna
marka, nauðsyn þess að gera sem
fyrst ráðstafanir, er tryggi, að
þessi mál þróist í þá átt, sem hér
hefur verið stuttlega lýst.
Nú kunna menn að spyrja.
Hvað höfum við gert eða
hyggjumst við gera á Islandi í
þessum efnum? Til lítils sé að
rekja, hvað aðrir hafist að, ef við
höldum sjálfir að okkur höndum.
Því er fyrst til að svara, að allt
hefur sinn tíma. Samvinna milli
safna innan lands veltur á því,
hve mörg þeirra hafa starfsliði á
að skipa, er fært sé til samvinnu
af því tagi, er hér um ræðir. Ég
tel, að samvinna sú, er tókst um
Samskrá um erlenda ritaukann
fyrir f jórum árum, og nú er verið
að efna til um Samskrá um erlend
tímarit, hafi naumast verið tíma-
bær öllu fyrr en raun hefur nú á
orðið.
Um tölvutækni í bókasöfnum er
svipað að segja. Það er reiknings-
dæmi, hvenær talið er svara
kostnaði að beita henni, hvort
heldur er við gerð skráa, bókaút-
lán o.s.frv. Og hið sama verður
sagt um ýmsa aðra tækni. Enginn
vafi er á því, að mörg söfn víða
um lönd hafa verið helzti fljót á
sér í þessum efnum, og reynslan
hefur sýnt, að mjög erfitt er og
stundum ógerningur að hverfa
aftur til fyrri aðferða, úr því að
teningunum hefur eitt sinn verið
kastað.
Hvor villan er svo meiri að
verða of fljótur til eða of seinn,
það er mál fyrir sig. Vandinn er
sá, að þekkja í hvert skipti sinn
vitjunartfma. Beint samband við
erlendar upplýsingamiðstöðvar er
auðvitað það, sem koma skal, og
nauðsynlegur undanfari þess er,
að við komum sem beztu sam-
bandi á milli safnanna hér heima.
Slíkt samband er að nokkru kom-
ið á með þeirri samvinnu, sem
áður er lýst, en jafnframt hafa
söfn í einstökum greinum, og þá
einkum læknisfræðibókasöfnin,
komið á allnánu samstarfi inn-
byrðis, og þau hafa a.m.k. gert
tilraun til beins sambands við er-
lenda miðstöð.
1 grein er ég birti um Lands-
bókasafn í 2. hefti Samvinnunnar
1968, sagði ég, að sjá yrði til þess,
meðan þjóðarbókhlaðan væri í
undirbúningi og síðar smfðum, að
Landsbókasafn og Háskólabóka-
safn fengju „hvort í sínu lagi —
og sameiginlega, þar sem það á
við, — gegnt sívaxandi hlutverki
sínu. Söfnin þurfa bæði á auknu
starfsliði að halda til þess að anna
brýnustu verkefnum. Því betur
sem þau standa hvort um sig, þeg-
ar til hinnar raunverulegu sam-
einingar kemur, því auðveldari
mun hún reynast."
Starfslið í Landsbókasafni er
nú alls um 20 manns, en í fimm
ára áætlun um húsrými og búnað
Háskólabókasafns, er Einar
Sigurðsson samdi á sl. vori, segir
að á árinu 1974 sé fastráðið starfs-
lið safnsins með vinnuaðsetri íl
aðalsafni samtals 8. Gert er ráðj
fyrir, að því fjölgi um helming á
næstu fimm árum (og verði
drjúgur hluti þessarar aukningar
tíma hafa gamlar og grónar stofn-
anir eins og Þjóðminjasafn og
Þjóðskjalasafn engan liðsauka
fengið og stærstu bókasöfnin lít-
inn, þótt þar hafi heldur þokazt I
áttina. Efalaust látum við um of
kylfu ráða kasti í þessum efnum
og á sannast, að okkur þyki jafn-
an sem nýjir vendir sópi bezt.
1 könnun, er NORDFORSK,
samstarfsnefnd Norðurlanda-
þjóða um vísinda- og tæknirann-
sóknir, skýrði frá á fundi sínum í
Reykjavík I sl. mánuði, kom fram,
að íslendingar verði, miðað við
árin 1970 og 1971, aðeins sem
svaraði 0,5% af heildarþjóðar-
framleiðslu sinni til rannsókna,
Danir og Finnar 0,8%, Norðmenn
1% og Svíar 1,5%.
Hér er aðeins tekið tillit til
rannsókna á sviði raunvísinda og
tækni, en rannsóknir í hugvísind-
um ekki taldar með, enda myndu
heildarniðurstöður ekki raskast
mikið, þótt þær yrðu einnig tíund-
aðar.
Athyglisvert var, að á íslandi
kostar ríkið umræddar rannsókn-
ir að 90 hundraðshlutum en úti á
Norðurlöndum kosta einstök fyr-
irtæki talsverðan hluta allra
slíkra rannsókna eða 56% í
Svíþjóð og 52% í Finnlandi.
Þótt flestum eða öllum hér þyki
skattaálögur ærnar og telji, að
kosta eigi rannsóknir og önnur
skyld viðfangsefni úr ríkissjóði,
eru til á íslandi bæði öflug fyrir-
undu trésmiðir, áttundu járninga-
menn, níundu ullarvefarar,
tíundu víxlarar, elleftu vopna-
smíðir, tólftu tígulsteinssmiðir,
múrarar, timburmenn, og járn-
smiðir, þrettándu skósmiðir,
fjórtándu slátrarar.
Merkilegt er þetta, hugsum við
með sjálfum okkur; en svona
verður bráðum í Reykjavík, þegar
farið verður að reisa þar íslehzk-
an háskóla. Hver stétt gefur sína
myndina til að skreyta hann, og
hver hugsar um það eitt, að sín
mynd verði ágætari en hinar. Það
er göfug samkeppni. Alþingi ligg-
ur ekki heldur á liði sínu. Það
hefir þá fyrir löngu sent Rögn-
vald suður I lönd til að hressa og
næra hugann við fegurstu fyrir-
myndir húsgerðarlistarinnar, áð-
ur en hann fer að gera uppdrátt-
inn að háskólanum, sem auðvitað
verður í íslenzkum stíl. Ég segi
íslenzkum stfl; því hver efast
um, að torfbæina íslenzku hafi
dreymt undir snjónum stóra
drauma um fagrar framtíðarhall-
ir, þar sem ættarmótið sæist, en
fegrað og fullkomnað eins og æsk-
an á að sér. Það þarf ekki annað
en ráða draumana og snúa þeim í
stein.“
Hér er um þarfa hugvekju að
ræða, af því að hún sýnir, hvað
stéttirnar geta gert, þegar þær
taka höndum saman og snúa sér
að nýjum og óvenjulegum við-
fangsefnum.
Mynd þessi var tekin, þegar Albert Guðmundsson 1. varaforseti borgarstjórnar og Vilhjálmur Hjálmars-
son menntamálaráðherra skoðuðu sýningu bókasafnsbygginga á 3. landsfundi fslenzkra bókavarða f sl.
viku. Með þeim á myndinni eru Einar Sigurðsson úr Háskólabókasafni og dr. Finnbogi Guðmundsson
landsbókavörður, og bendir Einar á Ifkan af þjóðarbókhlöðu.
aðstoðarfólk, sem nú vanti baga-
lega). Auk þess verði mjög Ifk-
lega fjórir fastráðnir starfsmenn,
sem hefðu aðsetur að mestu í
útibúum. Fastráðið starfslið yrði
þannig alls 20 í lok umrædds
tímabils, þar af 16 í aðalsafni.
Standist þessi áætlun og fjölgi
nokkuð í starfsliði Landsbóka-
safns á sama skeiði, verða söfnin
samanlagt komin f lok þessa ára-
tugar með eitthvað á fimmta tug
starfsmanna Menn geta spurt,
hvort það sé mikið eða lítið, og
svarið verður á þá leið, að það sé
Iftið miðað við þau verkefni, sem í
söfnunum þarf að vinna, og í sam-
anburði við starfslið í álfka stór-
um söfnum í nágrannalöndum
okkar. En sé miðað við heildar-
mannafla hinnar fámennu ís-
lenzku þjóðar, verður umrætt
starfslið að teljast skaplegt, ef
það þá fæst allt, eins og hér er
áætlað.
Jón Þórarinsson dagskrárstjóri
Sjónvarps var að því spurður í
útvarpsviðtali í sumar, hvert væri
starfslið Sjónvarpsins, hvort það
væri nægilegt og hve mikið sam-
anborið við það, sem tfðkast við
sjónvarpsstöðvar á Norðurlönd-
um t.a.m. Jón svaraði þessu af
fullri hreinskilni og sagði, að við
hefðum tiltölulega meiri mann-
afla bundinn við þessi störf en
frændur okkar á Norðurlöndum.
Sjónvarpið er ung stofnun og
hefur á örfáum árum dregið eitt
sér til sín starfslið sem nam um
síðustu áramót 120 manns auk 38
starfsmanna, sem sjónvarp og
hljóðvarp hafa saman, en á sama
tæki og félög og heilar starfsstétt-
ir, er gætu, ef þær vildu, lagt
einstökum menningarmálum og
menningarstofnunum meira lið
en tíðkazt hefur til þessa.
Iðnaðarmannafélagið beitti sér
t.a.m. fyrir þvf snemma á öldinni,
að reist yrði hið veglega minnis-
merki Ingólfs Arnarsonar á Arn-
arhóli og stuðlaði að því bæði með
fjárframlögum og á annan hátt.
íslenzk iðnaðarmannastétt og
margar aðrar stéttir í þjóðfélag-
inu hafa sannarlega alla burði til
þess að styðja með sérstökum
hætti einhver þau mál eða fram-
kvæmdir, er til heilla eiga að
horfa þjóðinni allri.
Mér kemur f hug eftirfarandi
kafli úr frásögn af ferð tveggja
tslendinga til ítalíu sumarið 1908.
Þar segir svo m.a. frá dvöl þeirra í
Flórens: „Við komum nú út á
götuna. Þarna er nú t.d. kirkja,
rétt andspænis hótelinu okkar.
Hún heitir Or’san Michele, frá
1336—1412. Ekki lætur hún mikið
yfir sér og reyndar er það kirkja
aðeins upp að miðju. Efri hlutinn
er hafður til þess að flytja erindi
um Dante.
En gáum að veggjunum.
Þar eru veggskorir (nicher) allt
f kring, settar myndastyttum.
Hverjir skreyttu kirkjuna svo,
frá hverjum eru myndirnar?
Gildin i borginni á 15. öld hafa
gefið þær.
Eina gáfu dómarar og mála-
flutningsmenn, aðra stórkaup-
menn, þriðju klæðsalar, fjórðu
silkivefarar, fimmtu læknar og
lyfsalar, sjöttu skinnarar, sjö-
Ég vitnaði áðan f fimm ára áætl-
un Einars Sigurðssonar um hús-
rými og búnað Háskólabókasafns
og leyfi mér nú að lesa úr henni
dálftinn kafla, þar sem rætt er um
rými fyrir bækur, en þar segir
m.a.:
„Flutning bóka í útibú ber að
ástunda með fyllstu gát, en ásókn
greina í stofnun sérsafna er
miklu meiri en góðu hófi gegnir,
og væri háskaleg stefna að svelta
aðalsafnið svo, að þar verði fátt
nýtilegra rita að finna. Þó er ljóst,
að eitthvað verður enn haldið
áfram á þessari braut. Flest verða
sérsöfnin raunar lítil, frá nokkr-
um hundruðum upp í nokkur þús-
und binda. Undantekning verður
þó safn í verkfræðideildarhúsi,
þar sem gert er ráð fyrir hillu-
rými fyrir a.m.k. 20 þús. bindi.
Þar verða væntanlega flestar þær
bækur, sem viðkomandi greinar
þarfnast mest til daglegra nota,
en auk þess ætti að mega geyma
þar um árabil hinar eldri ritraðir
og timarit.sem skipta nokkrum
þúsundum binda og standa nú í
kjallara Háskólabókasafns."
Ég vil hér taka mjög eindregið
undir ummæli Einars Sigurðsson-
ar, þar sem hann varar við þvf að
ganga of langt í flutningi bóka til
útibúanna og svelta þannig aðal-
safnið. Ymsar erlendar þjóðir og
þá ekki sízt Þjóðverjar og að
þeirra dæmi Norðurlandaþjóðir
hafa brennt sig illilega á þessu og
tilraunir, sem þær hafa á sfðari
árum gert til að reyna að bæta úr
því, naumast orðið annað en ein-
hvers konar málamiðlun. Reynslr
annarra þjóða sýnir, svo að ekki
verður um villzt, að öflugt mið-
safn er vænlegasta lausnin, eink-
um þar sem ekki er um stórsöfn
að ræða. Þeirí Háskólabókasafni
vita glöggt, hvar skórinn kreppir
f þessum efnum og er þess því að
vænta, að háskólayfirvöld á hverj-
um tíma hlíti forsjá þeirra og
styðji þá í þeim ásetningi að leysa
þennan mikilsverða þátt bóka-
safnsþjónustunnar svo til bráða-
birgða, að gatan verði greidd til
þeirrar heildarlausnar þessara
mála, sem stefnt er að með bygg-
ingu þjóðarbókhlöðu.
Eittt af mörgum hlutverkum
hennar verður að létta af öðrum
söfnum eldri ritum, og þá einkum
tímaritum og ritröðum. Einar Sig-
urðsson telur í fyrrnefndri áætl-
un líklegt, að rannsóknarbóka-
söfnin verði áður en mjög langt
um líður, að koma sér sameigin-
lega upp geymslusafni, þar sem
slíkum bókakosti verði komið
skipulega fyrir. Kannske við ætt-
um að vinda bráðan bug að þvi, ef
allt um þrýtur, og fá leyfi til að
refta yfir hana Hestagjá á Þing-
völlum og keyra bækurnar þang-
að.
Þótt hér sé af gáska mælt, fylgir
honum sem flestu gamni nokk-
ur alvara, og við getum sagt eins
og Sigurbjörn skáld Jóhannsson
frá Fótaskinni, þegar honum var
eitt sinn úthýst:
Héðan frá þótt hrekjast megum,
heims hvar þjáir vald,
skála háan allir eigum:
uppheims bláa tjald.
Menn skyldu af þessu samt ekki
ætla, að ástæða sé til nokkurrar
örvæntingar, þótt slegið hafi um
hrfð í bakseglin. Ur því að gömlu
stjórninni tókst ekki að hrinda
þessu máli áleiðis, svo að dugði,
er nú ekki annar vænni en setja
traust sitt á nýja rfkisstjórn. Hún
ætti að hafa það í hendi sér að
höggva þarna á einn eða tvo
hnúta og hleypa málinu þannig
áfram, en tryggja jafnframt, að fé
verði til byggingarframkvæmda á
næsta ári. Fyrst þær geta ekki
hafizt á þjóðhátíðarárinu, eins og
vonir stóðu til, má ekki minna
vera en úrslitaákvarðanir verði að
minnsta kosti teknar á þvf herr-
ans ári.
Það dregur senn að lokum
þessa erindis, og eins og menn
heyra, hef ég einungis rætt fáein
viðfangsefni rannsóknarbóka-
safna, fremur kosið að ræða al-
mennt um hlutverk þeirra og við-
horf manna til þeirra, þar eð
framtíð safnanna ræðst ekki sízt
af því, hvern skilning ráðamenn á
hverjum tfma hafa á stöðu þeirra
f þjóðfélaginu.
Rannsóknarbókasöfnunum verð
ur og síðar helgaður talsverð-
ur tími á þessu þingi, þar sem
rætt verður nánara um sumt það,
sem ég hef drepið á og f jallað um
ýmis önnur atriði, er varða söfnin
miklu. Ég nefni þar t.a.m. erindi
Einars Sigurðssonar um sam-
vinnu rannsóknarbókasafna og
þau mörgu verkefni, sem þar eru
ýmist á döfinni eða bíða úrlausn-
ar.
Náið samstarf hefur á síðustu
árum tekizt með Landsbókasafni
og Háskólabókasafni og háskóla-
safnið hefur stöðugt fært út
kvíarnar og aukið þjónustu sína
við hinar ýmsu stofnanir og deild-
irskólans.
Annað mál, er rætt verður einn-
ig sfðar, er menntun og starfs-
þjálfun bókavarða. Rannsóknar-
bókasöfnin þurfa á f jölbreyttu og
fjölhæfu starfsliði að halda. Jafn-
framt þvf sem ráðið verður að
söfnunum kunnáttufólk í hvers
konar verkum, sem þar þarf að
vinna, verða söfnin að geta laðað
til sín úrvalsfólk í ýmsum fræði-
greinum, fært sé um að fylgjast
með og draga að hið nauðsyn-
legasta í þeim fræðum, er það er
fróðast um. Þekking þess og
reynsla yrði ómetanleg, því að
þetta fólk yrði jafnframt tengilið-
ir milli safnanna og þeirra, er fást
við hvers konar rannsóknir.
Vandi sá, er við er að etja, er að
tryggja svo sem kostur er, að
starfslið rannsóknarbókasafn-
anna verði ekki of einhæft.