Morgunblaðið - 18.09.1974, Blaðsíða 15

Dr. Finnbogi
Guðmundsson
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. SEPTEMBER 1974
15
Það kemur í minn hlut að reifa
enn einu sinni á landsfundi bóka-
varða málefni íslenzkra rann-
sóknarbókasafna.
A fyrsta landsfundi fyrir fjór-
um árum reyndi ég að lýsa,
hvernig ástatt var um þau þá, og
ræddi jafnframt helztu verkefni,
er framundan væru.
Á öðrum landsfundi haustið
1972 kaus ég hins vegar að gera
sérstaka grein fyrir þjóðarbók-
hlöðumálinu og skýra frá því í
stórum dráttum, hvernig við, sem
þar hefðum haft mesta forsögn á,
hugsuðum okkur bókhlöðuna.
Áður en ég vlk að rannsóknar-
bókasöfnunum og brýnustu við-
fangsefnum þeirra, tel ég rétt að
ræða að nokkru viðhorf manna
bæði fyrr og nú til safnanna og
hlutverks þess, er þeim er ætlað
að gegna í þjóðfélaginu.
Það er t.a.m. löngum til þess
vitnað, hvert stórvirki það var að
reisa Safnahúsið á öndverðri
þessari öld. En þetta mál varð
ofan á þá e.t.v. vegna þess, að
þjóðin var um þær mundir lengra
á veg komin í andlegum efnum en
verklegum og sá ráðherra, er
beitti sér fyrir byggingu Safna-
hússins, Hannes Hafstein, var eitt
af höfuðskáldum þjóðarinnar, er
með hvatningarljóðum sfnum
hafði rutt brautina til nýrra átaka
og framfara.
Þetta verk, bygging Safnahúss-
ins, varð ekki aftur tekið, þegar
þvf eitt sinn hafði verið hrundið í
framkvæmd, þótt ýmsir hafi þá,
eins og ævinlega, séð blóðugum
augum eftir því fé, er til þess
gekk, og talið, að því hefði verið
betur varið á annan veg. Eflaust
eru eftirfarandi orð f gamalli
ræðu Guðmundar Finnbogasonar
frá sumrinu 1912 andæfing gegn
slíkum hugsunarhætti, en í ræð-
unni, er heitir Skáldaþjóðin, segir
svo m.a.:
„Sumir hafa verið að impra á
þeirri skoðun, að skáld og aðrir
andans menn væru þjóðinni ekki
eins nytsamir og hinir, sem draga
þorskinn úr sjónum eða yrkja
jörðina. En þeim vil ég svara:
„Þetta ber að gera, en hitt ekki
ógert að láta.“ Veiðum þorskinn
með öllum þeim tækjum, sem nú-
tíðarmenningin þekkir, verðum
auðugir og þar með sjálfstæðir.
Yrkjum jörðina. Heill sé hverj-
um, sem leggur út á djúpið og
kemur aftur með fullt skip fisks,
eða fer út í holtii\ og lætur tvö
strá gróa þar, sem áður var eitt.
Þeir, sem það gera, eru góðir og
nýtir synir síns lands.
En „maðurinn lifir ekki á einu
saman brauði“, og það er ævar-
andi heiður íslenzku þjóðarinnar,
að hún hefir í verkinu sýnt, að
hún skildi þessi orð. Hana hefir
hungrað og þyrst eftir mannviti,
fróðleik og list, og hún hefir, til
að fullnægja þeirri þörf, lagt
fram skerf, sem hún þarf ekki að
skammast sín fyrir. Hún hefir
jafnvel getað gefið frændþjóðum
sínum margan neista, þar sem
kalt var í kolunum.“
Og fyrst ég er farinn að vitna til
föður míns, get ég eins — og biðst
á því engrar afsökunar — rifjað
upp annan kafla úr blaðagrein frá
sumrinu 1907, er lýtur að þessu
sama efni:
„Hérna um daginn barst það í
tal, að Einar Hjörleifsson hefði
sótt um skáldlaun til alþingis.
Þingmaður einn, sem á hlýddi,
sagði undir eins: „Ég vil miklu
heldur veita Einari Hjörleifssyni
fé til að rita skáldsögur en að
veita fé til sandgræðslu."
Ég hefi hugsað nokkuð um
þetta síðan. Það var svo einkenni-
legt, að jafna þessu tvennu
saman: skáldsagnaritun og sand-
græðslu og velja milli þess. En
mér varð ósjálfrátt hlýtt í þeli til
þingmannsins fyrir orðin. Ekki af
þvf að ég sé andvígur sand-
græðslunni. Öðru nær. Að græða
landið, binda sandinn — það ber
að gera. Vissulega eiga grösin,
sem heyja sitt landvarnarstríð við
hamramman sandrenninginn,
heifntingu á, að þeim sé rétt
Erindi flutt
á 3. landsfundi
íslenzkra
bókavarða
12. sept. sl.
rit og getur því, þegar þessi starf-
semi er komin í fast horf, látið í té
spjöld til einstakra safna um efni,
sem fer að jafnaði ekki f al-
menningsbókasöfnin.
Nú er það svo, að sú þjónusta,
er Landsbókasafn hyggst veita
með þessum hætti, er bundin því
skilyrði, að safnið fái aukna
starfskrafta í þessu skyni. Bóka-
fulltrúi ríkisins hefur þegar lagt
safninu til fé, svo að nú þegar
verði hafizt handa og fslenzk
rit frá árinu 1973 þannig
skráð f hinum nýja stfl.
Nokkrar undirbúningsvið-
ræður hafa farið fram um
heppilegasta skráningarfonmð,
þannig að það tvennt fari saman,
að Landsbókasafnið geti leyst
verkið af hendi án verulegra
breytinga annarra en þeirra, er
rannsóknarbókasöfn
Islenzk
hjálparhönd. Og óteljandi fræ
eiga sér þá eina eðlisósk að fá að
nema land í auðnunum og flytja
moldinni fagnaðarboðskap lífsins.
Það er synd að sá þeim ekki.
En andlegi gróðurinn skyldi
hann ekki eiga rétt á sér? Skyldi
vera minna vert um hugmynda-
fræðin en grasfræin? Er sá sand-
urinn óskaðlegri, sem á hugtúnin
hleðst en hinn, sem „kúgrasið"
kæfir?
Eg veit, að mörgum er töðu-
völlurinn helgari reitur en hug-
túnið; og bragarblómin telja þeir
augnagaman eitt. Þeir vildu helzt,
að í aldingarði framtíðarinnar yxi
ætijurtir einar, rótarávextir og
sleikjugrös. En ekki er þetta al-
mannaósk, enda hafa bargartúnin
í þessu landi sízt brugðizt, þó illa
hafi árað, þau hafa verið „vitaz-
gjafi“ sá, er aldrei varð ófrær, og
sáð út frá sér „meir en menn
viti“.
Kjarninn í þessum hugleiðing-
um er sá, að við verðum jafnan að
hlynna að hvorumtveggja gróðr-
inum, jarðargróðrinum og hinum
andlega gróðri.ef okkuráað farn
ast vel f landinu. Við getum ekki
teflt þeim hvorum gegn öðrum og
síðan ætlað mönnum að velja á
milli.
Þegar því alþingi ályktaði vorið
1970 með 51 atkvæði gegn einu,
að í tilefni af ellefu hundruð ára
afmæli íslandsbyggðar 1974
skyldi reist þjóðarbókhlaða, og
síðar á þingfundi á Lögbergi með
60 samhljóða atkvæðum nú í
sumar, að varið skyldi á næstu
árum stórfé til landgræðslu, sýnir
það, að alþingi vill hlynna að
hvorumtveggja gróðrinum. Álykt-
anir alþingis eru þó ekki einhlít-
ar, ef ráðherrar þeir, er með um-
rædd mál fara, gerast ekki odd-
vitar — og ef nauðsynlegt er —
grjótpálar fyrir þeim, þegar til
þess kemur að fylgja þeim eftir í
verki.
Þótt ólíku sé saman að jafna
veturtaksmönnum Þorgils Ara-
sonar á Reykhólum forðum og
ráðherrum þeim, er f ríkisstjórn
sitja nú á dögum, geta ummæli
Grettis um vistargerðina á Reyk-
hólum eins átt við um rfkissjóð-
inn nú, en Grettir sagði, þegar
hann var spurður um Reykhóla-
vistina: „Þar hefi ég svo verið, að
ég hefi jafnan mínum mat orðið
fegnastur, þá er ég náða honum.“
Þvf eru auðvitað takmörk sett,
hvað fámennt þjóðfélag, einar
215 þúsundir manna, getur gert á
skömmum tíma, og þess vegna
voníegt, að tilviljun — og snör
handtök — ráði því stundum,
hvað gert er eða ógert látið, af
því, sem vinna þarf. Þeir, sem
með völdin fara, eru settir f þann
vanda að velja og hafna, og þeir,
sem að þeim sækja, eru misjafn-
lega harðir í sóknum eða vandir
að meðulum.
Ég hef alltaf haldið því fram, að
farsælast væri, að hver aðili byggi
sitt mál sem bezt í hendur þeim,
er um það eiga að fjalla, án þess
að troða um leið skóinn ofan af
einhverjum öðrum. Frægt var á
sínum tíma, þegar hve hörðust
hrið var gerð að Hallgrímskirkju,
að einn hrópaði eitthvað á þessa
leið: „Upp með ráðhúsið, og niður
með Hallgrimskirkju." Slíkar
aðfarir eru ekki heillavænlegar
né til þess fallnar að sameina
menn um þau mörgu verk, sem
við þurfum að vinna, þótt skiptar
skoðanir séu um það, hvað ganga
skuli fyrir hverju sinni.
Að loknum þessum hugleiðing-
um sný eg mér nú að rannsóknar-
bókasöfnunum og þá fyrst að
verkefnum, er varða þau öll
sameiginlega.
Samskrá þeirri um erlendan rit-
auka íslenzkra rannsóknarbóka-
safna, erhleypt varaf stokkunum
1970, hefur verið vel tekið og er
nú send reglulega um 550 stofn-
unum og einstaklingum. I athug-
un er, að hún verði látin ná til
ritauka fleiri safna en verið hefur
hingað til.
Ýmsar stofnanir hafa á síðustu
árum ráðið bókaverði til að
annast um bóka- og tímaritakost
sinn, og þar sem föst skipan er
komin á, ættu að vera skilyrði til
að senda spjöld í samskrána.
1 undirbúningi er samskrá um
erlendan tímaritakost. Er ætlun-
in, að sú skrá verði tölvuunnin, en
það hefur þann kost, að auðvelt
verður að fella síðari viðbætur
inn í hana og eins að draga út úr
henni einstaka efnisflokka, enn-
fremur tímaritakost einstakra
safna eða stofnana o.s.frv.
Stofnkostnaður við gerð slíkrar
skrár er mikill, en hann mun
borga sig, þegar til lengdar lætur.
Þórir Ragnarsson bókavörður í
Háskólabókasafni hefur einkum
undirbúið þetta mál og haft sam-
ráð um það við dr. Odd Benedikts-
son og Reiknistofu Rannsókna-
stofnunar háskólans.
Skráin mun hins vegar verða
gefin út á vegum Landsbóka-
safns, og hafa nýlega verið sendar
fjölmörgum söfnum og stofnun-
um leiðbeiningar, er Þórir hefur
samið um gerð skrárinnar. Hann
mun ennfremur síðar á þessum
landsfundi reifa það efni sérstak-
lega, svo að ég fer ekki lengra út f
þá sálma hér.
Um þessa skrá, eins og sam-
skrána um erlenda ritaukann, ríð-
ur á, að víðtæk samvinna takist,
svo að við fáum sem fyllsta skrá
um erlendan tímaritakost á ís-
landi. Á það hefur lengi brostið,
að við hefðum þá yfirsýn yfir
hann, sem nauðsynleg er, bæði til
þess að sem bezt nýtist að þeim
fjölda erlendra tímarita, er til
landsins berst, og unnt verði að
stemma stigu við þvf, að mörg
söfn haldi sama tímaritið, þótt þar
verði auðvitað sundum ekki kom-
izt hjá undantekningum.
Ég vík þá enn að öðru máli, er
varðar ekki einungis rannsóknar-
bókasöfnin, heldur einnig og ekki
síður almenningsbókasöfnin. En
það er sú miðskráning íslenzkra
rita, sem verið er að hleypa af
stað í Landsbókasafni. A síðast-
liðnu ári var ákveðið að hverfa í
safninu frá þeirri reglu, sem þar
hefur lengi gilt, að skrá íslenzk rit
höfundarkennd á föðurnafn, og
skrá þau nú framvegis á fornafn,
en þó skyldi enn um sinn skrá
verk þess höfundar, er bæri
ættarnafn, á það, en ekki for-
nafnið. Með því að fara þarna bil
beggja er verið að auðvelda
alþjóðlega samvinnu í skráningar-
efnum, en að þvf hlýtur að draga,
að við önnumst skráningu fs-
lenzks efnis ekki einungis fyrir
okkur sjálfa, heldur einnig að
nokkru fyrir aðrar þjóðir. Það
segir þó ekki, að við getum ekki,
hvenær sem við viljum, stigið
skrefið til fulls og skráð öll
höfundarkennd íslenzk rit á for-
nafn.
Svo sem að líkum lætur, þarf
við slfka meginbreytingi' að
stokka íslenzka bókakostinn í
Landsbókasafni upp og endur-
skoða og endurnýja spjaldskrár,
og er það allt mikið verk og tíina-
frekt með þeim nauma vinnu-
krafti, sem við höfum.
Eins og kunnugt er, hefur böka-
fulltrúi ríkisins lengi unnið að
því, að hafin yrði miðskráning
fslenzkra rita og almenningsbóka-
söfnum gefinn kostur á að fá
spjöld frá þeirri miðstöð, er
annaðist slíka skráningu. Stóð
fyrst til, að Borgarbókasafn
Reykjavíkur tæki að sér skrán-
inguna, en þegar kunnugt varð
um þær breytingar á skráningu
íslenzks efnis í Landsbókasafni,
er áður greindi, þótti ráð, að það
veitti þessu máli lið, enda slfk
skráningarþjónusta víða í verka-
hring þjóðbókasafna eða stofnana
f nánum tengslum við þau. Lands-
bókasafnið fær einnig öll íslenzk
áður var getið, og þeim söfnum,
er njóta eiga góðs af þessari starf-
semi, nýtist sem bezt að henni.
Landsbókasafnið ræðst í þetta
verkefni f trausti þess, að orðið
verði við beiðni um fjárveitingu í
fjárlögum næsta árs, er geri safn-
inu fært að ráða nýjan bókavörð
til að annast umrætt verkefni, er
svo mjög léttir undir með starf-
semi alls þorra bókasafna í land-
inu.
Ég veit, að bókafulltrúi ríkisins
hefur þegar lagt sitt lóð á vogar-
skálina í þessu máli og mun að
sínu leyti stuðla að því, að sá
þáttur framkvæmdarinnar, er
heyrir undir hann, verði farsæl-
lega leystur.
Því er ekki að leyna, að við í
Landsbókasafni höfum verið
dálftið kvíðandi um okkar þátt.
Við höfum vissulega ærið að
starfa og sjáum naumast fram úr
því, sem gera þarf. Ég hef þó talið
rétt að hika ekki í þessu efni og
get nú skýrt frá því, að allar líkur
eru til, að Landsbókasafn fái frá
næstu áramótum fastan aukinn
starfskraft vegna þessa verkefnis.
Ennfremur treysti ég því, að ís-
lenzkir bókaverðir verði þolin-
móðir og taki ekki til þess, þótt
þetta fari e.t.v. nokkru hægar af
stað en þeir hefðu kosið og á
nokkru líði, unz það verður komið
á öruggan skrið.
Þegar skráningu tiltekinna rita
er lokið f Landsbókasafni, er enn
eftir hlutur þeirra, er annast um
fjölgun og dreifingu spjaldanna,
og þeim, sem um þá þætti fjalla,
verður efalaust ýmis vandi á
höndum, áður en það gengur allt
snurðulaust.
Af því, sem nú hefur verið talið,
má sjá, að samvinna milli bóka-
safnanna fer vaxandi, þótt hér sé
einungis um byrjun eina að ræða.
Auðvitað er markmiðið það, að úr
verði eitt öflugt og samvirkt
kerfi, og eru þessi mál nú mjög til
athugunar og umræðu víða um
lönd. I undirbúningi hefur verið
síðustu misseri ráðstefna, er
halda skal á vegum UNESCO í
París sfðar í þessum mánuði, en
þar munu sérfróðir fulltrúar
stjórnvalda úr ýmsum löndum
ræða um framtíðarskipan öflunar
og miðlunar hvers konar fróð-
leiks, hvort heldur á vegum bóka-
safna, skjalasafna eða sérhæfðra
upplýsingastofnana, en megintil-
gangurinn sá að kanna, hversu
tengja megi saman og samræma
alla þessa starfsemi.
Ráðstefna þessi nefnist á
ensku: Intergovernmental
conference on planning of nation-
Framhald á bls. 26.