Morgunblaðið - 02.08.1990, Blaðsíða 14

14 ____________MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. ÁGÚST 1990_
Hvar eru aðalstöðvar
Hörmangarafélagsins?
I Garðastræti, í Arnarhváli, við Grensásveg?
eftir Kristínu
*
Astgeirsdóttur
Hinn eini og sanni Megas setti
fram nýstárlega kenningu í útvarps-
viðtali fyrir skömmu. Kenning hans
var á þá leið að öldum saman hefði
líf íslendinga snúist um baráttu við
hríðina. Þeir brutust milli bæja og
Iandshluta í stórhríðum og urðu úti.
Nú er öldin önnur sagði Megas, fjár-
málaráðuneytið hefur tekið við hlut-
verki stórhríðarinnar, við það berj-
ast menn nú vonlausri baráttu.
Það er nokkuð til í kenningunni
en hún segir ekki alla söguna. Það
var nefnilega fleira en verðráttan
sem íslendingar stríddu við í dag-
legu lífi fyrr á öldum. Þar bar hæst
vonda kaupmenn og skemmdan
varning. Verslunarfélögin sem
Ieigðu landið af kóngi voru illræmd,
sérstaklega Hörmangarafélagið
sem hrelldi landann á tímabilinu
1743-1758. íslendingar brugðust
við með því að senda endalausar
bænarskrár og klögumál til konungs
í von um náð, miskunn og úrbætur.
Á 17., 18. og fram um miðja 19.
öld ríkti einveldi í ríki Danankon-
ungs, eins og viðar, og var efna-
hagslífíð markað af svokölluðum
merkantílisma eða kaupskapar-
stefnu eins og hún er kölluð á
íslensku. Einkenni merkantílismans
voru m.a.: 1. Veldi kaupmanna var
mikið, þeir voru helstu bandamenn
konungs í baráttu við kröfuharðan
sérréttindaaðal (í hagsögu er þetta
kallað tímabil kaupmannanna). 2.
Konungsvaldið (ríkisvaldið) var
sterkt og með puttana í öllum sköp-
uðum' hlutum. 3. Atvinnulífið ein-
kenndist af einokun og einkaleyfum.
4. Stefnt var að hagstæðum við-
skiptajöfnuði og markmiðið að flytja
meira út en inn, þ.e.a.s. utanríkis-
verslunin var alls ráðandi. 5. Laun-
um var haldið í lágmarki bæði heima
og í nýlendunum. 6. Samkeppni var
illa séð og til að verjast henni mynd-
uðu kaupmenn verslunarfélög sem
stundum stjórnuðu heilu löndunum,
t.d. Indlandi um skeið. (heimild:
John Kenneth Galbraith 1987, A
History of Economics).
íslendingar tóku smátt og smátt
við stjómkerfí landsins úr höndum
Dana, en eitt helsta einkenni þess
var enn sem fyrr sterkt ríkisvald
með öflug ráðuneyti sem skiptu sér
af öllum sviðum þjóðfélagsins.
Stjómkerfið einkenndist mun meira
af gömlum stjórnarháttum (merk-
antíliskri hugsun) en hugmyndum
liberalisma eða kapitalisma 19. ald-
arinnar, enda Danmörk ekki langt
komin í þróuninni.
Nú vantar mig íslenska hagsögu,
en mér sýnist að merkantílisminn
hafi aðeins látið undan síga hér á
landi um skeið, eða í upphafí 20.
aldar. Eftir að heimskreppan mikla
hófst reis upp ígildi nýs Hörmang-
arafélags, eða flutti það kannski
aðalstöðvar sínar tii iandsins eins
og Jón Helgason prófessor hélt ein-
hvers staðar fram? Svo mikið er
víst að merkantíliskir stjómarhættir
hófust aftur í æðra veldi með boðum
og bönnum, hömlum, leyfum og
vernd, svo ekki hefur linnt síðan.
Spurningin er hvar eru aðalstöðvar
Hörmangarafélagsins, hverjir
stjórna því og hverjir eru þjónar
þess?
Hvers konar kerfi er þetta?
Hagur Hörmangara og hugsuða
í anda merkantílismans hefur sjald-
an verið betri en nú: 1. Atvinnurek-
endur stjóma efnahagslífínu og
segja ríkisstjórninni fyrir verkum i
þeim efnum, núorðið í samvinnu við
ASÍ. 2. Ríkisvaldið er sterkt og
skiptir sér af öllum þáttum þjóðlífs-
ins. Stöðugt streyma bænarskrár
og klögumál til stjórnvalda. Ríkið á
að bjarga atvinnulífi landsbyggðar-
innar, halda uppi „faliítt" fyrirtækj-
um, koma í veg fyrir „byggðarösk-
un“ bjarga Amarflugi, setja lög á
óánægða ríkisstarfsmenn, hunsa
dómstóla o.s.frv. Jafnframt enda-
lausum kröfum á ríkisvaldið er allt
sem úrskeiðis fer ríkinu að kenna,
ekki glæfralegum fjárfestingum eða
slæmum rekstri. 3. Atvinnulífið ein-
kennist að miklu leyti af einokun.
Innlendur landbúnaður ræður mark-
aðnum og tregða er við að flytja
landbúnaðarvörur milli svæða. Ríkið
tryggir laun bænda með því að
semja um búvöruverð sem hækkar
jafnt og þétt hvað sem sölu líður
og er óháð framboði og eftirspurn.
Þegar dregur úr sölu vörunnar
greiðir ríkið hana niður. Útflutn-
ingsgreinarnar einkennast af sterk-
um sölusamtökum, sem koma að
mestu í veg fyrir innbyrðis sam-
keppni. 4. Efnahagsstefnan miðast
fyrst og fremst við hagsmuni út-
flutningsgreinanna og stefnt er að
sem hagstæðustum viðskiptajöfn-
uði. Áhersla á aðra innlenda fram-
leiðslu og nýsköpun í atvinnulífi er
lítil sem engin. 5. Launum er haldið
í lágmarki þar sem þvi verður við
komið og nú eru það ekki lengur
atvinnurekendur sem greiða fólki
kauphækkanir, heldur er samið um
óbreyttan kaupmátt sem auðvitað
kostar hundruð milljóna. Reikning-
urinn er sendur ríkinu, sem greiðir
hann með því að deila út niður-
greiðslum, lækka bensíngjald
o.s.frv. 6. Samkeppni á erfitt upp-
dráttatr þar sem hún á rétt á sér
og sterk tilhneiging er til samtrygg-
ingar jafnt í bankakerfinu, trygg-
ingum sem annars staðar. Hins veg-
ar reyna menn vonlausa samkeppni
á allt of litlum markaði i útvarps-
og sjónvarpsrekstri, flugi og sigling-
um með alkunnum gjaldþrotum og
árangursleysi (sem ríkið og jafnvel
borgin á að taka á sig).
Nú er ég ekki að halda því fram
að allt í þessu kerfi okkar eða allar
aðgerðir sem gripið hefur verið til
séu af hinu illa, eða að markaðs-
frelsi og samkeppni sé allra meina
bót, en þegar á heildina er litið er
þetta efnahagskerfí algjört skrípi.
Svo mikið er víst að hér ríkir hvorki
frjálst markaðskerfí né sósíaldemo-
kratisk velferð.
Hið frjálsa markaðskerfí sem
komst á legg í Evrópu í kjölfar iðn-
byltingarinnar hafði í för með sér
ömurlegar skuggahliðar sem köll-
uðu á sterk viðbrögð. Verkalýðs-
hreyfíngin og mannréttindahreyf-
ingar urðu til m.a. sem andsvar við
miskunnarleysi markaðarins. Smátt
og smátt komst á ákveðið jafnvægi
milli vinnumarkaðar og launafólks,
þótt oft hafí soðið upp úr. í flestum
Evrópulöndum ríkir sæmilegur frið-
ur á vinnumarkaði (hvað sem gerist
svo í kjölfar hins evrópska markaðs-
svæðis). ítalir skáru sig löngum úr
vegna átaka, þar til þeir tóku sig
til fyrir nokkrum árum, gjörbyltu
ítölskum iðnaði og gerðu hann að
einhverjum öflugasta gæðaiðnaði
Evrópu.
ísland er orðið eitt eftir í hópi
ríkja óróans í V-Evrópu. Það stafar
annars vegar af sveiflukenndu efna-
hagslífí sem er illa stjómað af hálfu
banka og svokallaðra athafna-
manna, hins vegar af ofstjórn, af-
skiptum og afstöðu ríkisvaldsins.
Hér hafa menn áratugum saman
komist upp með að senda reikninga
óráðsíunnar í Arnarhvál, eða að
hlustað hefur verið á sendinefndir
bænarskránna, í stað þess að láta
atvinnulífíð bera ábyrgð á sjálfu
sér. Allt rennur þetta saman í einni
orsök: undirstaðan er of veik, fram-
leiðslan er of einhæf. íslenskur sjáv-
arútvegur skilar gífurlegum tekjum
í þjóðarbúið og þar eru miklir mögu-
leikar, ekki síst í fískirækt. Sjávar-
útvegurinn er og mun verða undir-
staða og máttarstólpi þessa þjóðfé-
lags. En það er bara ekki nóg. ís-
lendingar eru á kafi í erlendum
skuldum, sem segir okkur að annað-
hvort eyðum við fjármunum okkar
í vitleysu eða að þjóðarbúið aflar
ekki nóg. Við sjáum fram á skort á
vinnu, atvinnulíf, einkum á lands-
byggðinni, er of einhæft og er þáð
ein megin orsök þess að fóik leitar
frá dreifbýli til þéttbýlis.
Hver er lausnin? Hvernig má
treysta undirstöðuna? Að mínum
dómi verður það ekki gert með einu
álveri, heldur með markvissum
rannsóknum og tilraunum. Til þess
að þær skili árangri og skapi vinnu
þarf fjármagn, tíma og þolinmæði,
en fyrst og fremst gott menntakerfi
og aðstöðu til að nýta þá menntun
og þekkingu sem til er. Það er verk-
efni ríkisvaldsins að tryggja góða
menntun og stuðla að nýsköpun og
þróun (skapa aðstöðu), aðrir hafa
varla bolmagn til þess í okkar litla
þjóðféiagi. /
Samningafrelsið er ekkert!
En hvað gerist? Á meðan þær
þjóðir sem geta leggja ofuráherslu
á að efla menntakerfí sitt, rannsókn-
ir og vísindi, hafa ríkisstjómir und-
anfarinna ára á íslandi skorið niður
fé til rannsókna og ákveðið að segja
menntafólki landsins stríð á hendur.
Undanfarin 5 ár hafa félagar inn-
an BHMR staðið í löngum vinnudeil-
um við ríkið, samið hvað eftir ann-
að, en aldrei uppskorið annað en
svik. Ofsaka þessara vinnudeilna er
að minnsta kosti að leita aftur til
þess tíma er launavísitölunni var
kippt úr sambandi (1983) og ríkið
fór að sauma fyrir alvöru að sínum
starfsmönnum, meðan almenni
markaðurinn greiddi sínu fólki í
samræmi við þenslu og eftirspurn.
Háskólamenntaðir ríkisstarfs-
menn bera kjör sín saman við kol-
lega sína á almennum markaði, ekki
Sóknarkonur eða Dagsbrúnarmenn.
Úti í atvinnulífinu sjáum við lög-
fræðinga, verkfræðinga, arkitekta
o.s.frv. með talsvert betri tekjur en
unnt er að afla hjá ríkinu, nema þá
með endalausri yfirvinnu. Inn í
dæmið kemur að háskólafólk kemur
mun seinna út á vinnumarkaðinn
en aðrir, oft með miklar námsskuld-
ir á bakinu og engan skyldusparnað
sem ætlað er að, nýtast til íbúðar-
kaupa. Því þarf háskólafólk einfald-
lega að afla meiri tekna á skemmri
tíma en ýmsir aðrir hópar þjóðfé-
lagsins.
BHMR hefur að undanförnu lagt
áhersiu á tvennt í sinni kjarabar-
áttu: 1. Endurskoðun á launakerfi
ríkisins þannig að tekið verði tillit
til menntunar og ábyrgðar. 2. Leið-
réttingu launa til samræmis við laun
háskólamanna á almennum mark-
aði. Þetta hefur ríkið skrifað undir
hvað eftir annað, en þegar kemur
að efndum fer allt í hnút.
í síðustu samningum var samið
eftir sex vikna verkfall um ieiðrétt-
ingu launa að loknum samanburði
við háskólamenn á almennum mark-
aði. Aðrir sömdu ekki um neins
konar leiðréttingu. En hvað gerist?
Þegar kemur að fyrsta skrefinu
ætlar allt vitlaust að verða, af því
að ríkisstjórnin hafði lofað ASÍ, VSÍ
og guð má vita hverjum að ekki
yrði staðið við samninginn. Það sést
best á því að ekki var gert ráð fyr-
ir neins konar leiðréttingu til BHMR
í fjárlögum, þótt ljóst væri að hún
yrði að minnsta kosti 4,5%, vegna
refsiákvæðis í samningunum. Sem
sagt: Samningar eru hundsaðir,
samningsrétturinn að engu virtur.
Samningsfrelsið er ekkert!
BHMR neyddist til að leita til
Félagsdóms, sem auðvitað dæmdi
BHMR í hag. Það var afar lær-
dómsríkt að heyra viðhorf fjármála-

Kristín Ástgeirsdóttir
„A meðan þær þjóðir
sem geta leggja ofur-
áherslu á að efla
menntakerfi sitt, rann-
sóknir og vísindi, hafa
ríkisstjórnir undanfar-
inna ára á íslandi skor-
ið niður fé til rann-
sókna og ákveðið að
segja menntafólki
landsins stríð á hend-
ur.“
ráðherra til dómstólsins, þvílíkur
valdhroki hefur ekki heyrst lengi
og vekur upp spurningar um það á
hvaða leið íslenskir ráðamenn eru?
Þeir skirrast ekki við að setja lög á
launafólk, banna samninga og
skerða lífskjör. Aldrei er spurt um
réttlæti, aldrei um breytingu á
tekjuskiptingu, sjaldan um réttmæti
slíkra stjórnarhátta. Hvert verður
næsta skrefíð á leiðinni til vaxandi
óvirðingar við gerða samninga, lög
og dómstóla? Hvað gerist þegar
dagar þjóðarsáttarinnar verða liðn-
ir?
Skaði fyrir íslenskt samfélag
Hvaða skoðun sem menn annars
hafa á launajafnrétti og „eðlilegum“
launamun er það staðreynd að
BHMR-fólk er óánægt með kjör sín,
svo óánægt að lagt hefur verið út
í tvö löng verkföll á undanförnum
þremur árum.
Tökum dæmi um stöðu kennara.
Einstæð móðir sem er í námi hér
heima, með tvö börn á framfæri, fær
um 106.000 kr. á mánuði í fram-
færslu frá Lánasjóði íslenskra
námsmanna. Skattar eru ekki
dregnir frá þeirri upphæð. Ef við
gefum okkur að hún gerist kennari
að loknu námi hríðlækkar hún í
launum. Sem framhaldsskólakenn-
ari og félagi í HÍK fengi hún í byrj-
unarlaun kr. 65.947, áður en marg-
umrædd 4,5% hækkun bætist við.
Sem grunnskólakennari fengi hún
kr. 62.162. Þá er eftir að draga
skatta frá. Hún fengi í hendur tæp-
ar 60.000 kr. fyrir vinnu sína. Þetta
eru iaunakjörin sem kennarar búa
við. Nú skal tekið fram að ég tel
námsmenn ekki of sæla af sínu,
þeim hefur bara tekist mun betur
en samtökum launafólks að veija
kjör síns fólks, enda kostað til bar-
áttu sem staðið hefur í 20 ár!
Það er alvarlegt mái í litlu þjóðfé-
lagi þegar hópar eru óánægðir með
stöðu sína og finnst þeir beittir
órétti og fyrirlitningu, ekki síst
vegna þess að það skaðar vinnusið-
ferði þeirra sjálfra og andrúmsloftið
á vinnustað. Það skiptir miklu máli
í lífi hvers og eins að henni/honum
fínnist eitthvað af mörkum lagt, að
vinnan skipti máli og sé einhvers
virði, ekki síst ef fólk hefur eytt
mörgum árum í að sérmennta sig.
í umræðum um breytingarnar í
Austur-Evrópu lét einn tékknesku
umbótamannanna þá skoðun í ljós
að ein versta afleiðing kommún-
ismans í Austur-Evrópu væri að
hann hefði eyðilagt vinnusiðferði
manna. Fólk ynni eins lítið og hægt
væri, nýtti sér alla möguleika til
veikinda, stæli öllu steini léttara,
bæri enga virðingu fyrir eigin fram-
lagi hvað þá vinnuveitandanum.
Ekki vil ég halda því fram að ástand-
ið sé jafn slæmt hér og í austur-
vegi, en ef svo heldur fram sem
horfir í samskiptum ríkisvalds og
háskólamanna verður ekki mikið
orðið eftir af vinnugleði, hvað þá
framlagi til vísinda og nýsköpunar
í atvinnulífi. Fjandsamlegt viðhorf
til menntunar og menntamanna sem
skín út úr stefnu ríkisins og ummæl-
um ýmissa verkalýðsleiðtoga á eftir
að skaða íslenskt samfélag. Sem
dæmi má nefna ummæli Guðmund-
ar J. Guðmundssonar í Alþýðublað-
inu 24. júlí um kvennalistakonur
sem hann kallar „mestpart há-
skóladömur og baráttukonur úr
intellígensíunni". Á þeim miklu
breytingatímum sem í hönd fara
mun reyna á möguleika okkar til
að standast sem sjálfstæð þjóð með
öflugt atvinnulíf. Nútíma iðnaður
hveiju nafni sem hann nefnist bygg-
ist á menntun og þekkingu, ekki á
hugdettum og vanhugsuðum fram-
kvæmdum.
Hver eru svörin til BHMR. Jú,
menntafólk verður að axla ábyrgð
á þjóðarsáttinni (sem við erum
reyndar ekki aðilar að) annars fer
allt til ijandans! Auðvitað eru allir
sammála um að minni verðbólga,
stöðugir vextir og verðlag séu af
hinu góða, spurningin er bara hvem-
ig næst það ástand. Það er spurning
um hagstjórn og leiðirnar eru fieiri
en ein. VSÍ, ASÍ, BSRB og ríkis-
stjórnin í eftirdragi hafa (ekki í
fyrsta sinn) sameinast um þá skoð-
un að besta leiðin til að ná jafnvægi
í efnahagslífinu sé að halda launa-
hækkunum í algjöru lágmarki og
draga sem mest úr verðhækkunum.
Það er greinilega þeirra skilningur
að launin séu einn helsti verðbólgu-
valdurinn. Nú væri þessi stefna
kannski í lagi ef laun hér væru al-
mennt há og stefnan næði til alls
launafólks, en sú er ekki raunin.
Laun verkafólks og mikils hluta
opinberra starfsmanna eru hneyksli
og ekki bjóðandi sjálfsvirðingu
fólks. Hluti vinnumarkaðarins er
algjörlega utan þessa kerfis og þar
stendur ekki á launahækkunum til
starfsmanna sem fyrirtæki vilja
halda í. Málið er bara að það er
miklu auðveldari aðgerð að halda
launum niðri en að taka á öðrum
þáttum efnahagslífsins og hún kem-
ur atvinnurekendum vel.
Ráðamenn bera því við að ekki
megi raska hinu almenna launa-
kerfi, en því verður að raska! Það
er óréttlátt! Það metur vinnu kvenna
(umönnunarstörfin) til mun lægri
launa en ýmis önnur störf. Það ýtir
undir yfirvinnu ög vanmetur mennt-
un! Það er eitt brýnasta verkefni
þesa samfélags að bylta launakerf-
inu! Launaumræðan á að snúast um
réttláta tekjuskiptingu og að fólk
geti lifað af launum sínum, en ekki
urrLÓbreytt ástand.
Þegar allt kemur til alls er bara
eitt að gera. Senda beiðni til Al-
þjóða gjaldeyrissjóðsins um aðstoð
við að koma á fijálsu markaðskerfi
á íslandi og síðan aðra til Svía um
að sníða af því vankantana! Ein-
hvers staðar verður að byija. Rétt-
læti vex ekki af engu! Við þurfum
að losna við danska arfinn (sem
löngu er fyrir bí í Danmörku), loka
skrifstofum Hörmangarafélagsins í
Garðastrætinu, Arnarhváli og við
Grensásveg og senda faktorana í
langt frí (hvað um Jótlandsheiðar?).
Þá fyrst verður hægt að hefjast
handa við að koma á réttlátu jafn-
réttisþjóðfélagi hér á landi, að „und-
irstaðan sé réttlig fundin" eins og
Eysteinn munkur orðaði það svo
fagurlega fyrr á öldum og þá verður
baráttan við fjármálaráðuneytið sig-
ursæl bæði fyrir Stuðmenn og
BHMR!
Höfundur er sagnfrædingur og
félagiíHÍK.