Morgunblaðið - 02.08.1990, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. ÁGÚST 1990
BHMR-samningurinn, almenni
markaðurinn og ríkisstjórnin
eftirRúnar
Vilhjálmsson
Eins og alkunna er fer nú fram
mikil umfjöllun í fjölmiðlum lands-
ins um samning BHMR og nkis-
valdsins frá því í maí í fyrra. Ýms-
ar af þeim fullyrðingum og yfirlýs-
ingum, sem fram hafa komið vegna
BHMR-samningsins, eru því miður
villandi eða beinlínis rangar, enda
ekki laust við að áróðursstríð sé
hafið milli ASÍ, VSÍ og ríkisstjómar
annars vegar og BHMR hins vegar.
Raunar verður að segjast eins og
er að hin mikla fjölmiðlaum^'öllun
um BHMR-málið hefur lítið upplýst
um raunverulegt eðli þess. Með
þessari grein verður reynt að rekja
nokkur mikilvægustu atriði þessa
máls.
Markmið BHMR-samningsins
í þessu sambandi er ekki úr vegi
að huga fyrst lítillega að markmið-
um BHMR-samningsins sjálfs. Hér
er um að ræða langtímasamning,
sem fyrst og fremst var ætlað að
Tjöld og svefnpoka þarf að
hreinsa reglulega - ekki síst
fyrir haustið þegar útilegu-
búnaðurinn fer f geymslu.
Auk þess sem við hreinsum
svefnpokann og tjaldið
gerum við tjaldið vatnshelt.
Þú rúllar upp svefnpokanum,
tekur stögin úr tjaldinu og við
sjáum um restina. Við skilum
öllu hreinu, ilmandi og tilbúnu
f næstu útilegu.
Skeifunni 11, sími 82220
endurreisa kaupmátt háskóla-
manna hjá ríkinu og jafna um leið
launamuninn milli ríkisins og hins
almenna markaðar. í þessu skyni
skyldi á samningstímanum gera
allsherjar uppstokkun á launakerfi
háskólamanna hjá ríkinu og fram-
kvæma „launaleiðréttingar" með
sérstökum áfangahækkunum.
Fyrsta áfangahækkunin af þessu
tagi skyldi koma til framkvæmda
1. júlí sl.
En hverjar eru forsendur þessara
launaleiðréttinga? Hér er vert að
nefna tvö megin atriði:
1) Kaupmáttur dagvinnulauna
háskólamanna hefur lækkað veru-
lega undanfarinn áratug. Raunar
er kaupmáttarlækkunin slík að tala
mætti um hrun í því sambandi. Til
fróðleiks má geta þess að nú eru
meðal dagvinnulaun háskólmanns
86.000 krónur, og heildarlaunin
(þegar öll vinna er meðtalin) milli
110 og 120 þúsund. Heildarlaun
háskólamanna á almennum mark-
aði eru yfirleitt þetta frá 40% til
70% hærri en hjá ríkinu og eru þá
allar greiðslur og hlunnindi reiknuð
með. Þegar til lengri tíma er litið
sést að þessi munur á háskólamönn-
um í einkageiranum og hjá ríkinu
hefur aukist jafnt og þétt. Af nýleg-
um ummælum forseta ASÍ í fjöl-
miðlum mætti þó ætla að laun
BHMR-manna væru rífleg í saman-
burði við launþegana í alþýðusam-
bandinu. Svo er þó alls ekki. Stað-
reyndin er sú að bæði dagvinnulaun
og heildarlaun BHMR-manna eru
nú lægri en skrifstofufólks í ASÍ,
sem aftur hefur enn lægri laun en
iðnaðarmennirnir í alþýðusamband-
inu! Þegar síðan er tekið tillit til
lengdar skólagöngu þessara hópa
(háskólanám BHMR-manna nemur
þetta frá 4-10 skólaárum), svo og
námskostnaðar (afborganir af
námslánum háskólamanns með 110
þús. kr. í heildarlaun á mánuði
nema nú um 50.000 krónum á ári)
er ljóst að munur á ævi- og ráðstöf-
unartekjum þessara hópa er mun
meiri en samanburður mánaðar-
launa gefur til kynna. Það virðist
því augljóst að þessi launakjör há-
skólamanna hjá ríkinu hljóta að
teljast með öllu óviðunandi.
2) Önnur megin forsenda launa-
Ieiðréttinga samkvæmt BHMR-
samningnum er „atgervisflótti" sá
sem átt hefur sér stað frá ríkinu.
Atgervisflóttinn er tvenns konar.
Annars vegar hafa háskólamenn
hjá ríkinu horfið til starfa hjá al-
menna markaðnum, hins vegar hafa
þeir hafíð störf og ílenst erlendis.
Um síðarnefnda flóttann er það að
segja að sífellt fleiri háskólamenn
starfa á erlendri grund.
3) Með vaxandi samstarfi íslands
við Efnahagsbandalagslöndin má
búast við að tilflutningur vinnuafls
milli íslands og annarra Evrópu-
ríkja verði auðveldari, sem að
óbreyttu mun auka enn á atgervis-
flóttann úr landinu, sérstaklega
meðal háskólamanna hjá ríkinu. Að
því er fyrri atgervisflóttann varðar
(þ.e. frá ríki til einkageira), er það
rétt sem fjármálaráðherra hefur
nýlega upplýst, að undanfarna
mánuði hefur reynst auðveldara en
oft áður að manna stöður hjá ríkinu
vegna samdráttar sums staðar í
einkageiranum. Hér er þó ekki
nema hálf sagan sögð. Algengt er
að það fólk sem kemur frá almenna
markaðnum til starfa hjá ríkinu
ætli sér ekki að helga ríkinu starfs-
krafta sína til frambúðar. Þegar
aftur fer að ára betur í einstökum
atvinnugreinum á almenna mark-
aðnum hefur margt þetta fólk sagt
skilið við rílcið á ný. Slíkt starfs-
mannahald er óviðunandi fyrir ríkið
(og raunar hvaða vinnustað sem
er). Það hlýtur að vera megin mark-
mið með starfsmannahaldi ríkisins
að þangað ráðist fólk sem hefur
áhuga á starfi sínu og er reiðubúið
að helga ríkinu starfskrafta sína til
lengri tíma.
Afskipti ASÍ og VSÍ
af BHMR-málinu
Nokkrum mánuðum eftir að
BHMR-samningurinn var undirrit-
aður hófust afskipti Vinnuveitenda-
sambandsins af samningnum. Einar
Oddur Kristjánsson, formaður VSÍ,
lýsti því yfir að samningurinn væri
„tímasprengja“ sem spryngi 1. júlí
(þ.e., við fyrstu launaleiðréttingu),
nema ríkisstjórnin aftengdi hana!
Með þessum orðum lýsti Einar Odd-
ur sig andsnúinn launaleiðrétting-
um BHMR-samningsins, og jafn-
framt því víxlhækkunarákvæði sem
fínna má í 15. grein samningsins
er heimilar háskólamönnum hjá ríki
sömu launahækkanir og aðrir
kunna að fá á samningstímanum.
Framkvæmdastjóri VSI, Þórarinn
V. Þórarinsson, og Asmundur Stef-
ánsson, forseti ASÍ, lýstu sig síðar
einnig andvíga BHMR-samningn-
um, einkum víxlhækkunarákvæði
hans. Við þennan málflutning for;
manns og framkvæmdastjóra VSÍ
og forseta ASÍ er tvennt að athuga:
1) í fyrsta lagi er eitt megin til-
efni launaleiðréttinga skv. BHMR-
samningnum hið mikla launaskrið
sem átt hefur sér stað í einkageiran-
um á undanfömum árum. Þetta
launaskrið er með þeim hætti að
mikill meirihluti háskólamanna á
almennum markaði er á launum
sem eru hátt fyrir ofan samnings-
bundið taxtakaup. Svipaða sögu er
að segja um þá hátekjuhópa og
ýmsa millitekjuhópa á almennum
markaði sem ekki hafa háskóla-
menntun. Höfuðábyrgð á þessu
launaskriði bera vitanlega samtök
hins almenna vinnumarkaðar, sem
þeir Einar Oddur, Þórarinn V. og
Ásmundur eru, auk annarra, í for-
svari fyrir. Gagnrýni Einars Odds
á launaleiðréttingar BHMR-samn-
ingsins verður því að teljast
ódrengileg. í þessu sambandi er
rétt að geta þess að 4,5% launaleið-
réttingin til BHMR frá 1. júlí er sem
slík ekki verðbólguhvetjandi. Eins
og hagfræðingar hafa bent á eru
verðlagsáhrif þessarar hækkunar
einnar mjög óveruieg, enda BHMR
fólk aðeins 2% af heildarvinnuafli
þjóðarinnar. Það væri hins vegar
verðbólguhvetjandi ef ASI fengi
samsvarandi 4,5% launahækkun
umfram sínar umsömdu hækkunar-
prósentur.
2) í öðru lagi verður að gera
athugasemd við gagnrýni Einars
Odds, Þórarins V. og Ásmundar á
víxlhækkunarákvæði 15. greinar
BHMR-samningsins. Sannleikurinn
er sá að Einar Oddur, Þórarinn V.
og Ásmundur skrifuðu allir undir
kjarasamning hinn 1. febrúar sl.
(hina svokölluðu „þjóðarsátt") þar
sem m.a. má finna nákvæmlega
sams konar víxlhækkunarákvæði
og BHMR-samningurinn inniheld-
ur. Hér er um að ræða 10. grein
samnings VSÍ og ASÍ þar sem seg-
ir (9. málsgrein): „Forsendur þessa
samnings eru sem hér segir: Launa-
þróun annarra verði sú sama og
gert er ráð fyrir í samningi þess-
um.“ Sú mikla vandlæting sem ein-
kennt hefur umfjöllun þessara for-
ystumanna atvinnulífsins um
BHMR-samningin, einkum 15.
greinina, hlýtur því á endanum að
hitta þá sjálfa harðast fyrir.
V íxlhækkunarákvæði
í kjarasamningum
En hvað svo sem segja má um
einstök efnisastriði í málflutningi
forystumanna VSÍ og ASÍ hljóta
afskipti þeirra af samningum há-
skólamanna hjá ríkinu að vera mik-
illar gagnrými verð. Almennt má
segja að samningar launþegahóps
við vinnuveitanda sinn komi ekki
öðrum við en vinnuveitandanum og
launþegahópnum. BHMR-samning-
urinn er því fyrst og fremst málefni
ríkisstjómar og háskólamenntaðra
starfsmanna ríkisins.
(Ríkisstjórnarflokkarnir bera
Rúnar Vilhjálmsson
„En hvað svo sem segja
má um einstök efnis-
atriði í málflutningi
forystumanna VSI og
ASI hljóta afskipti
þeirra af samningum
háskólamanna hjá
ríkinu að vera mikillar
gagnrýni verð. Al-
mennt má segja að
samningar launþega-
hóps við vinnuveitanda
sinn komi ekki öðrum
við en vinnuveitandan-
um og launþegahópn-
um. BHMR-samningur-
inn er því fyrst og
fremst málefni ríkis-
stjórnar og háskóla-
menntaðra starfs-
manna ríkisins.“
síðan ábyrgð á samningnum gagn-
vart sínum kjósendum, en það er
önnur saga.) Áðurnefndar yfirlýs-
ingar forystumanna VSÍ og ÁSÍ
um BHMR-samninginn, og þá ekki
síður nýlegar áskoranir þessara for-
ystumanna til ríkisstjórnarinnar um
að setja bráðabirgðalög á BHMR-
samninginn láti háskólamenn hjá
ríkinu sér ekki segjast, eru öfga-
kennd dæmi um yfirgang í sam-
skiptum stéttafélaga sem eiga sér
fáar hliðstæður. Þessi afskipti verða
vafalaust til þess að þjappa háskóla-
mönnum hjá ríkinu enn frekar sam-
an í baráttu sinni fyrir betri kjörum,
en skapa um leið slæmt andrúms-
loft milli launþegasamtakanna sem
erfitt getur reynst að losna við. Til
viðbótar verður að telja áskorun
ASÍ um bráðabirgðalög aðför að
fijálsum samningsrétti, en samn-
ingsrétturinn er sjálfur hornsteinn-
inn undir allri kjarabaráttu laun-
þega í landinu.
Hitt er svo aftur annað mál að
víxlhækkunarákvæði í kjarasamn-
ingum, í líkingu við þau sem fínna
má í BHMR-samningnum og samn-
ingi ASÍ og VSÍ, eru óréttlætanleg,
ef ekki hreint og beint siðlaus. Að
ein launþegasamtök skuli krefjast
þess t.d. að raka til sín 4,5% kaup-
hækkun vegna þess að öðrum sam-
tökum (í öðrum atvinnugeira og á
öðrum starfssviðum) tókst með
margra vikna verkfalli að knýja
slíka hækkun fram er gjörsamlega
út í hött hvemig sem á málið er
Iitið. Það var því rétt ákvörðun hjá
BHMR að óska eftir viðræðum við
ríkisstjórnina um breytingu á 15.
grein (víxlhækkunargrein) samn-
ings síns við ríkið. Eina réttlæting
launþegahóps fyrir hækkun um-
fram samningsbundnar prósentu-
hækkanir eru verðlagsbreytingar á
samningstímabilinu sem hækka
framfærslukostnað launþegahóps-
ins. Á sínum tíma lagði samninga-
nefnd BHMR mikla áherslu á að
fá slík verðtryggingarákvæði inn í
sinn samning, einkum og sér í lagi
vegna hins langa gildistíma hans.
Ríkisvaldið hafnaði alfarið slíkum
hugmyndum en bauð í staðinn hið
umdeilda víxlhækkunarákvæði 15.
greinarinnar! Það er mikilvægt að
það komi fram hér að ákvæði um
umframhækkun með hliðsjón af
verðlagsbreytingum er einmitt að
finna í ASÍ-VSI-samningnum, sbr.
10. grein þess samnings. í þessu
ljósi verður víxlhækkunarákvæðið
sem einnig er að fínna í 10. grein
ASÍ-VSÍ-samningsins afar grun-
samlegt. Svo virðist sem tilgangur
þessa síðarnefnda ákvæðis hafi ver-
ið sá einn að sporna gegn launa-
hækkunum háskólamanna hjá
ríkinu, og hóta stjórnvöldum um
leið óðaverðbólgu yrði BHMR-
samningurinn ekki tekinn úr sam-
bandi. Nýlegar yfirlýsingar forseta
ASÍ styðja þessar grunsemdir, en
hann hefur hvað eftir annað látið
að því liggja að óðaverðbólga sé á
næsta leiti verði BHMR-samningur-
inn áfram í gildi.
Staða ríkisstjórnarinnar
Síðastliðin ár hefur gætt tor-
tryggni í samskiptum stjórnvalda
og háskólamanna hjá ríkinu. Þessi
tortryggni á sér margar og flóknar
ástæður sem of langt mál yrði að
rekja hér. Þó nægir að nefna að
kaupmáttarhrun háskólamanna hjá
ríkinu samfara skorti á flokkspóli-
tískri samstöðu um að marka ríkinu
nýja starfsmannastefnu eru tvær
mikilvægar ástæður þessarar tor-
tryggni. Kjarasamningur fjármála-
ráðherra og BHMR frá því í maí í
fyrra var um margt athyglisverð
tilraun til að koma á sáttum til
lengri tíma milli ríkisvaldsins og
háskólamanna. Nokkrum mánuðum
eftir undirritun samningsins fóru
þó að vakna efasemdir háskóla-
manna um heilindi ríkisvaldsins.
Þessar efasemdir fengu byr undir
báða vængi með þátttöku ríkisins
í kjarasamningi ÁSÍ og VSÍ. Að
margra mati hafði ríkisstjómin þá
þegar ákveðið að ganga gegn
BHMR-samningnum í meginatrið-
um, þ.e. að því er varðar launaleið-
réttingarnar.
Nýlegar yfirlýsingar Einars Odds
Kristjánssonar styðja þessar grun-
semdir, en hann hefur haldið því
fram að VSÍ hefði í samningagerð
sinni fengið skilaboð frá ríkisstjórn-
inni um að ekki ætti að efna
BHMR-saminginn. Ríkisstjórnin
óskaði heldur aldrei eftir viðræðum
við BHMR um kjarasamning sam-
takanna við ríkið allar þær vikur
og mánuði sem liðu eftir að ASÍ
og VSÍ gerðu sinn samning. Það
sérkennilegasta við framferði ríkis-
stjórnarinnar í BHMR-málinu er að
hún ætlaði sér að sniðganga
BHMR-samninginn á grundvelli
samningsins sjálfs, þ.e. á grund-
velli ákvæðis um að launahækkanir
til BHMR mættu ekki valda röskun
á hinu almenna launakerfí. Síðan
tilkynnir ríkisstjórnin BHMR það í
júní sl. að fresta eigi launaleiðrétt-
ingu samningsins 1. júlí! Þessi fyrir-
ætlan ríkisstjómarinnar var auðvit-
að ólögleg eins og Félagsdómur
komst að niðurstöðu um skömmu
síðar. Þessi vinnubrögð eru með
miklum endemum. Síðustu útspil
stjórnarinnar eru því miður í sama
stíl. Hún segir samningu BHMR
og ríkisins upp og gerir síðan
BHMR „ti!boð“, eftir að forsætis-
ráðherra og fjármálaráðherra hafa
báðir hótað setningu bráðabirgða-
laga! Mjög erfitt var fyrir BHMR
að taka samkomulagstilraunir ríkis-
ins alvarlega, enda fól „tilboð“ ríkis-
ins í sér að kaupmáttur BHMR-
fólks færi minnkandi frá júlí 1990
til júní 1991. Slíkt er með öllu ósam-
rýmanlegt megin markmiðum
BHMR-samningsins. Raunar verð-
ur að líta á samkomulagstilraunir
ríkisins á elleftu stundu sem leið
til að fínna afsökun eða tilefni til
setningar bráðabirgðalaga. Þegar
þetta er skrifað hefur ríkisstjórnin
enn ekki ákveðið hvort eða með