Bókasafnið - 01.04.1995, Qupperneq 11

stór framan af. Fólk, sem á annað borð hafði áhuga á lestri
virðist hafa átt talsvert af bókum og algengara var að fá lánað
hjá vinum og kunningjum en að fara á bókasöfn. Mikil breyt-
ing varð á notkuninni eftir að kaupstöðum fjölgaði. Það er þó
ekki fyrr en á fimmta áratugnum að hægt er að sjá verulega
aukningu á fjölda útlána á bókasöfnum og má líklega þakka
það ötulu starfi fyrsta sérmenntaða bókavarðarins, Sigurgeirs
Friðrikssonar, sem var yfirbókavörður Borgarbókasafns
Reykjavíkur frá því það tók til starfa og fram til ársins 1942.
Það er því tiltölulega stutt síðan bókasöfn á Islandi urðu
að almennum útlánasöfnum sem allflestir landsmenn, þ.m.t
börn, gátu nýtt sér. Vaxandi þéttbýlismyndun á þessari öld ýtti
undir meiri notkun, einfaldlega vegna þess að meiri nálægð
við söfnin gerði fólki auðveldara fyrir. Reynslan hefur sýnt að
bókasöfn eru mest notuð af
þeim sem búa í næsta ná-
grenni við þau. Þessi þróun
endurspeglast reyndar í þeirri
umfjöllun sem bókasöfn hafa
fengið í íslenskum bók-
menntum. I verkum eldri
höfunda er helst talað um
bókasöfn í endurminning-
um, en umfjöllun um þau í
skáldverkum eykst eftir því
sem nær dregur nútímanum.
I skáldbókmenntum annarra
ianda hafa bókasöfn aftur á
móti lengi verið notuð sem
sögusvið og söguhetjurnar átt
samskipti við bókaverði eða
jafnvel verið bókaverðir. Má nefna jafn ólík verk sem Nafn
rósarinnar eftir Umberto Eco og Vertu sœll, Kólumbus eftir
Philip Roth, þótt bæði séu nýleg. Af eldri skáldsögum eru mér
ofarlega í huga Main Streeteftir Sinclair Lewis (1929) og Leik-
vangur lífiins eftir William Saroyan (1946). Síðast en ekki síst
skrifaði einn frægasti bókavörður allra tíma, Giacomo Casa-
nova, ævisögu sína, Histoire de ma vie, sem er reyndar fyrst og
fremst þekkt af öðru en lýsingum á starfi bókavarðarins kom
út á íslensku á árunum 1943-1944.
Þegar litið er yfir það sem ég hef fundið af íslensku efni er
það aðallega tvenns konar, þ.e. endurminningar og skáldverk.
Eldri kynslóðir rithöfunda sem sátu við skriftir á lestrarsal
Landsbókasafns eða á öðrum bókasöfnum hérlendis og er-
lendis, hafa samið misjafnlega langar lýsingar á ýmsurn söfn-
um og birt í endurminningum sínum. Aftur á móti hafa
yngri höfundar gert meira af því að nota bókasöfn sem sögu-
svið í skáldverkum sínum.
í þessari stuttu grein ætla ég að nefna fáein dæmi úr bók-
menntum á íslensku, bæði þýddum og frumsömdum. Hér er
þó engan veginn um tæmandi upptalningu að ræða.
Halldór Laxness sat löngum á lestrarsal Landsbókasafns
þegar hann var ungur. Þrátt fyrir það minnist hann sjaldan á
safnið í endurminningum sínurn og alltaf eins og í framhjá-
hlaupi. Má t.d. nefna lýsingu hans á safninu þó stutt sé í
Sjömeistarasögu, en hún endar á þessari frægu setningu um
fálæti bókavarðanna:
Aldrei létu bókaverðir sem þeir könnuðust við mig þó ég kæmi þángað
um leið og lokið var upp og færi seinastur á kvöldin. (Sjömeistarasagan, s.
132)
í þessum kafla er hann reyndar fyrst og fremst að lýsa
þeirri tveggja mínútna leið niður Traðarkotssundið sem hann
var vanur að fara, í því skyni að geta sagt frá afar skemmtilegri
drykkjukrá neðst í sundinu þar sem menn gátu „ ... hvílt sig
á leiðinni... “
Halldór nefnir reyndar fleiri bókasöfn í endurminningum
sínum. Hann skrifar mjög fallega urn klausturbókasafnið í
Clervaux í Lúxemborg og munkana sem störfuðu þar
(Sjömeistarasagan, s. 89—91). Hann minnist einnig bókasafns
í Helsingjaborg í Svíþjóð:
Vænn búðarmaður gaf mér áritun á bókasafn staðarins og þessi vitneskja
var mér á við hvalreka. Lesstofu bókasafnsins var lokið upp hlýrri og
hljóðri seinnipart dags og ekki lokað fyren að áliðinni vöku. (Ungur ég
var, s. 170)
Ekki má heldur gleyma því að Islandsklukka Halldórs fjall-
ar um einn frægasta bókavörð og bókasafnara íslenskra bók-
mennta, sjálfan Arnas Arnæus sem sat forðum daga í bók-
hlöðu sinni í Kaupmannahöfn:
I bókhlöðunni tóku hillur frá gólfi til lofts altíkring, auk þess voru bæk-
ur geymdar í tveim hliðarklefum, og þángað æddu íslendíngarnir, því
það var á vitorði manna að í þessum kimum safnsins væru í lokuðum
skápum geymdir dýrgripir einir. (Islandsklukkan, s. 431)
Nokkrum árum áður en Islandsklukkan var gefin út orti
Jón Helgason prófessor í Kaupmannahöfn Ijóðið IArnasafnr.
Innan við múrvegginn átti ég löngum mitt sæti,
utan við kvikaði borgin með gný sinn og læti;
hálfvegis vakandi, hálívegis eins og í draumi
heyrði ég þungann í aldanna sígandi straumi.
Undrandi renndi ég augum með bókanna röðum:
eljuverk þúsunda, varðveitt á skrifuðum blöðum;
hvar sem ég fletti, við eyru mér ólguðu og sungu
uppsprettulindir og niðandi vötn minnar tungu.
(Ur landsuðri, s. 87)
Fleiri höfundar af kynslóð Halldórs nefna Landsbókasafn
sem vinnustað. Þórbergur Þórðarson nefnir safnið í lífsregl-
um þeim sem hann setti sér og áttu að þroska sálina og gera
hann að fullkomnum manni. Þær las hann upp fyrir bað-
stofugesti heima hjá sér á öskudag árið 1910 en þriðja grein
þeirra hljóðar svo:
Vinna á Landsbókasafninu (við að skrifa upp bragfræði Finns Jónssonar
o.fl.) kl. 5 til 8. (Ofritinn, l.b. s. 201)
Það kemur líka fram annars staðar í Ofvitanum (t.d. s.
139) að hann stundar það að sitja á Landsbókasafni á kvöld-
in en lýsingar á safninu, lestrarsalnum eða bókavörðum hef
ég ekki rekist á.
Fjörutíu og fimm árum eftir að áðurnefndur Benedikt á
Auðnum stofnaði lestrarfélagið Ófeigur á Skörðum í Þingeyj-
arsýslunni sat hann á sýslubókasafninu í Húsavík þar sem
Stefán Jónsson, rithöfundur og fréttamaður, kynntist honum:
Það var ekki fyrr en um miðjan þorra, að ég komst upp á lag með að
nota bókasafnið. I byrjun sótti ég þangað öll heftin, sem ég átti enn óles-
in af hinum Tarsanbókunum, hvert á fætur öðru. Og þarna var hann
sem sagt fyrir innan borðið, pínulítill, ævaforn og skorpinn, skeggjaður
og mjóróma karl, sem ekki fékkst orða bundist um það er lauk Tarsan-
stúderingum mínum og lýsti fyrir mér vegferðinni, sem mér væri búin, ef
ég héldi áfram að lesa eintóma djöfulsins vitleysu. (Að breyta jjalli, s. 184)
Islendingar hafa einnig sótt erlend bókasöfn heim. Fræði-
maðurinn dr. Jón Stefánsson, sem var eitt sinn aðstoðarbóka-
vörður við Konunglega bókasafnið í Kaupmannhöfn, vann
mikið á bókasöfnum erlendis og sat á lestrarsal British Muse-
um í London í meira en hálfa öld, m.a. við hlið rússneska
Bókasafnið 19. árg. 1995 11