Bókasafnið - 01.04.1995, Blaðsíða 20

manntöl, ábúendatöl og héraðssögur. Ævisögur og sagnaþætt-
ir geta líka verið gagnlegar heimildir og eru í skránni nokkur
sýnishorn úr þeim flokkum.
Handrit
Handrit eru til í hundraða og þúsunda tali í söfnum og
heimahúsum. Fjöldi ættfræðihandrita eru t.d. á handritadeild
Landsbókasafns. Þar er m.a. handritasafn Einars Bjarnasonar,
eina íslenska ættfræðiprófessorsins.
Hvert á að leita ef almenningbókasöfh
geta ekki hjálpað?
Leita má til íslandsdeildar Landsbókasafns Islands - Há-
skólabókasafns, Þjóðskjalasafns íslands, Borgarskjalasafns
Reykjavíkur, bæjar- og héraðsskjalasafna, ættfræðimiðstöðva
og ættfræðinga. Kirkja Jesú Krists hinna Síðari Daga Heilögu
(Mormónakirkjan) rekur litla ættfræðimiðstöð og vinnuað-
stöðu á Skólavörðustíg 46 í Reykjavík. Ymsir ættfræðingar
eru sérfræðingar í ákveðnum sýslum eða landshlutum. Marg-
ar opinberar stofnanir hafa safnað miklum upplýsingum, t.d.
Hagstofa íslands og Kirkjugarðar Reykjavíkur.
Samtök áhugafólks um œttfræði
Ættfræðifélagið var stofnað í febrúar 1945. Markmið þess
er m.a. að stuðla að auknum áhuga á ættfræði, ættfræðirann-
sóknum og útgáfu frumheimilda og hjálpargagna fýrir þá sem
stunda þjóðleg fræði (ættfræði) svo sem manntala, búenda-
tala og ættartöluhandrita. Arið 1976 var fjöldi félagsmanna
51 en í nóvember 1994 eru þeir 610. Fréttabréf hefur komið
út síðan 1983 og félagatal nokkrum sinnum. Fréttabréfið er
m.a. vettvangur fyrirspurna um ættfræðileg efni. Nú er á dag-
skrá að opna skrifstofu félagsins.
Leiðsögn og námskeið
Að minnsta kosti þrír ættfræðingar, þeir Guðmundur Sig.
Jóhannsson, Jón Valur Jensson og Þorsteinn Jónsson hafa
haldið námskeið um ættfræði. Þau má halda í bókasöfnum
og skjalasöfnum þar sem heimildir eru til staðar til að vinna
ýmis konar verkefni. Þannig gæfist gott tækifæri fyrir ein-
hverja af starfsmönnum safnanna að sækja námskeið.
Æskilegt væri að söfn gætu skapað þessum gestum vinnu-
aðstöðu og greiðan aðgang að heimildum til þess að þeir geti
stundað sína iðju, einir eða í smáhópum, og gert þeim kleift
að njóta leiðsagnar frá þeim sem lengra eru komnir í fræð-
unum. Kennslubækur og leiðbeiningar á íslensku fyrir þá sem
eru að fara af stað í ættfræði vantar tilfinnanlega. Semja þyrfti
við ættfræðinga að taka saman Ieiðbeiningakver eða láta söfn-
unum í té hluta af kennsluefni sem notað er á námskeiðum.
Æskilegt væri líka að bókaverðir sjálfir tækju saman leiðar-
vísa byggða á gögnum safnsins. Auðvitað eiga starfsmenn
safna ekki að vinna ættartölur fyrir gesti, frekar en skrifa rit-
gerðir fyrir námsfólk, en það er þó algert skilyrði að þeir viti
hvar heimildir er að finna og hvert á að vísa áfram.
Heimildaskráning
Eitt af því sem benda þarf byrjendum á sem rekja vilja eig-
in ætt er, að best er að slík vinna hefjist heima í stofu, á sjálfri
fjölskyldusögunni. Byrjandi þarf að átta sig á fjölskyldu og
tengslum sínum við nánustu skyldmenni og skrá upplýsingar
skipulega á blöð, nöfn, fæðingardag og ár, fæðingarstað, dán-
ardag, dánarár og dánarstað. Eldri ættingjar búa oft yfir mikl-
um fróðleik um forfeður og ættarsögu. Vönduð vinnubrögð
við skráningu eru mjög mikilvæg og rétt tilvísun í heimildir.
Því væri gott að söfnin ættu skráningarblöð og gætu látið
fólki í té, ókeypis eða gegn vægu gjaldi, annars vegar fyrir áa-
tal þar sem rakið er frá nútíma til fortíðar (forfeður), hins
vegar niðjatal þar sem rakið er frá ákveðnum aðilum til dags-
ins í dag. Auðvelt er að koma upp slíkum skráningarblöðum,
þau má einnig fá á nokkrum stöðum, meðal annars hjá Ætt-
fræðifélaginu.
Nú er algengt að fólk sem á tölvur noti sérstakan hugbún-
að og þar hefur forritið ESPÓLÍN náð mestri útbreiðslu.
Kerfið er einfalt í sniðum og aðgengilegt fyrir fólk á öllum
aldri. Því fylgir mikill gagnagrunnur með upplýsingum um
miðaldaættir. Annað íslenskt ættfræðiforrit sem nefna má og
nú er að ryðja sér til rúms er GAGN OG GAMAN. Þessi
hugbúnaður þyrfti að vera til staðar á söfnum til uppfletting-
ar.
Lokaorð
Ættfræði er heillandi og skemmtilegt áhugamál og getur
orðið ótrúlega snúin. Hún líkist oft erfiðu púsluspili eða jafn-
vel leynilögreglustarfi. Eftir að hafa kafað til botns í margvís-
legustu skruddum og skræðum og kannað allar hugsanlegar
leiðir, smellur myndin saman. Því er skiljanlegt að margir
heillist af henni.
Það er álit höfunda þessarar greinar, að ástundun ættfræði
stuðli að því að treysta fjölskyldu- og ættabönd í nútímaþjóð-
félagi, jafnframt sé það þroskandi fyrir hvern einstakling að
kynnast lífi og starfi horfinna kynslóða. Þess vegna sé ættfræði
fyllilega þess verð að að henni sé hlúð og þeir sem stundi hana
eigi rétt á að þarfir þeirra séu virtar og þeir fái þá aðstoð í söfn-
um og opinberum stofnunum sem þeir þurfa á að halda.
Með Iitlum tilkostnaði má útbúa ættfræðihorn í safni. Þar
ættu að vera niðjatöl og ættartölur, ættrakningaeyðublöð,
flokkaður listi yfir ýmsar gagnlegar bækur í eigu safns og nöfn
ýmissa stofnana sem hægt er að leita til. Þar lægi frammi
Fréttabréf Ættfræðifélagsins og skrá yfir ættfræðirit. I slíkri
skrá má merkja við hvaða rit safnið á og færa inn staðsetn-
ingu þeirra í safninu, en jafnframt hvar önnur rit er að finna.
Ætli söfn hins vegar að koma upp góðri ættfræðideild
verður það ekki gert nema með ærnum tilkostnaði og á lengri
tíma. I slíkri deild ættu að vera öll fáanleg ættfræðirit, mann-
töl, héraðssögur og yfirleitt öll grunnrit í ættfræði, bæði til
útlána og í handbókasafni, þægileg skriftar- og lesaðstaða og
tölvur með ættfræðiskráningarforritum. Örfilmur af kirkju-
bókum og lestæki þurfa að vera til staðar og síðast en ekki
síst starfsfólk sem. hefur fengið þjálfun hjá sérfræðingum og
kann að leiðbeina.
HEIMILDIR:
Árni Böðvarsson. 1983. íslensk orðabók handa skólum ogalmenningi. Reykja-
vík : Menningarsjóður.
Halldór Ármann Sigurðsson. 1994. Ritfregnir. Reykjahlíðarætt. „Mest af öll-
um hér á Fróni“. Saga, tímarit Sögufélags 32: 320-324.
Sigurjón Björnsson. 1994. Handbók fyrir ættfræðiunnendur. Bókmenntir.
Ættfræði [gagnrýni]. Mbl. 26. nóv.
VIÐAUKI:
Nokkur almenn heilrœði til bókavarða sem vilja byggja upp
þjónustu við áhugafólk um œttfrœði.
* Lesið 1-2 einfaldar kennslubækur um ættfræði (erlendar) til að byggja
upp eigin þekkingu á leitaraðferðum og tegundum heimilda.
* Athugið hvort einhverjir sérfræðingar eru á þjónustusvæði ykkar og haf-
ið þá með í ráðum við að byggja upp safnkost og þjónustu.
* Komið á góðri samvinnu við héraðs- eða bæjarskjalasafn og kannið hvaða
heimildir þar er að finna.
20 Bókasafhið 19. árg. 1995