Bókasafnið - 01.04.1995, Blaðsíða 76

settar, að hægt sé að komast að þeim þótt sjálft kortasafn-
ið sé lokað. Aðstaða þarf að vera til sýninga og skoðunar, s.
s. veggir til að hengja upp kort, svo og loftmyndasjá og
kortasýningarvél til að stækka og minnka kort og korta-
hluta.
Eitt atriði nefnir Stevens sem varla þyrfti að velta fyrir sér
nú, og það er hvort skráning skuli vera á hefðbundin
spjöld eða í tölvu. Verði tölvuskráning fyrir valinu þarf að
ákveða með hvaða hætti hún skuli vera. Þess þarf raunar
enn, því að um ýmsar leiðir er að ræða.
Fjármunir og starfslið: Fé til kaupa á tækjum og búnaði skal
vera aðskilið frá öðru, þ. á m. því sem varið er til aðfanga.
Vinnulaun geta fylgt móðurstofnun en gerð grein fyrir
starfsmannaþörf í áætlun. Stevens gerir ráð fyrir að þrjá
starfsmenn í fullu starfi þurfi á kortasafni ef vel eigi að
vera.
Gert er ráð fyrir að endurskoða og endurmeta áætlun áður
en hún er lögð fyrir safnstjórn (Stevens, 1972).
Hér hefur verið stiklað á stóru, en Stanley D. Stevens rek-
ur alla þessa þætti mun nákvæmar og nefnir að auki margt
sem hér hefur verið sleppt.
Geymsla og varðveisla korta
Þegar rætt er um varðveislu korta og vörn gegn hnjaski og
skaða eru einkum höfð í huga gömul og fágæt kort. Nýlega
útgefin kort er oft á tíðum auðvelt að útvega ef óhöpp verða,
þótt vissulega þurfi einnig að vanda meðferð þeirra.
Varsla korta í söfnum getur verið tiltölulega einföld ef rétt
er að staðið og kortaverðir (bókaverðir) eru starfi sínu vaxnir.
Það er þó vissulega margt að varast, margar hættur steðja að.
Fyrirbyggjandi aðgerðir geta verið dýrar, en dýrara er þó að
Iáta verðmæti glatast eða skemmast (Capps, 1972).
Langflest kort eru úr pappír og eiga því sömu óvini og
önnur pappírsgögn. Kærulausir notendur og illa upplýstir
starfsmenn safna eru kortum hættulegir. Menn nota t. d. lé-
leg límbönd, sem skilja eftir sig bletti, til viðgerða, plöstun
er illa unnin og kort eru geymd í römmum með viðarbaki,
en trjákvoðan hefur slæm áhrif á pappírinn. Fara skal mjög
varlega í notkun efna og gera ekki neitt sem hægt er að kom-
ast hjá í viðgerðum. Ryk fer illa með kort, og er því oft grip-
ið til þess ráðs að geyma þau í möppum. Séu möppur úr súr-
um pappír er farið úr öskunni í eldinn, því að sýran í papp-
írnum er kortunum óhollari en rykið. Dagblöð skyldi ekki
nota utan um kort; þau eru bæði úr súrum pappír og draga í
sig mikinn raka.
Mörg efni í andrúmsloftinu eru skaðleg kortum. Ekkert
safn getur varist þeim algerlega, en með því að sía og hreinsa
loft, sem berst inn, má draga úr skaðlegum áhrifum. Fæst
söfn búa þó svo vel að hafa slíkan búnað. Loftmengunin er
skaðleg bæði pappírnum og bleki og litum sem notuð eru við
kortagerðina (Capps, 1972 ; Kidd, 1980).
En það er fleira en mengað loft sem er skaðlegt. Hita- og
rakastig lofts þarf að vera hæfilegt svo að pappír bíði ekki
skaða af. Hann geymist best við lágt hitastig og hæfilegan
Ioftraka, hvorki of mikinn né oflítinn. Auk beinna áhrifa hita
á pappír eykur hann vöxt myglu og sveppa, sem eru skað-
valdar í pappír, og flýtir efnabreytingum. Sveppir ásækja
pappír, og má oft sjá brúna bletti á gömlum pappír sem gefa
til kynna að sveppir hafi komist í hann. Pappír er þó mis-
næmur fyrir sveppum eftir því hvaða efni eru notuð við fram-
leiðsluna. Hiti dregur einnig að nagdýr og skordýr sem sækja
í pappírinn. Um 70 tegundir skordýra eru þekktar, sem sækja
í pappír, og eru algengastar silfurskottur, kakkalakkar og
termítar. Mýs og rottur kunna vel að meta kyrrð og hlýju
kortaskúffunnar þar sem er gnægð fæðu og efnis til hreiður-
gerðar (Capps, 1972).
Lýsing í kortasafni getur verið skaðleg kortunum. Dags-
birta og flúorljós skemma pappír og gera hann stökkan. Því
skulu kort ævinlega vera í myrkri þegar þau eru ekki í notkun
og tjöld dregin fyrir glugga þar sem verið er að nota kort,
nema gler í gluggum sé með búnaði til að útiloka útfjólubláa
geisla. Hægt er að fá hlífar á flúorljós, sem draga úr skaðsemi
þeirra (Capps, 1972 ; Kidd, 1980).
Enn er sá óvinur ótalinn sem er einna skæðastur, en það er
súri pappírinn. Því, sem að framan er talið, er hægt að verjast
að öllu eða miklu leyti með viðeigandi aðgerðum. Gagnvart
súrum pappír standa menn hins vegar ráðþrota. Sýran byrjar
að vinna á pappírnum strax meðan á framleiðslu stendur og
löngu áður en prentgripur berst bókasafni. Skemmdir af
völdum sýru eru þegar (1972) farnar að koma fram í pappír
frá því um 1920. Súr pappír verður stökkur og molnar. Jafn-
vel lítið notuð kort frá þessum tíma eru farin að láta á sjá.
Reyndar er búið að finna upp aðferð til að mæla sýru í papp-
ír og leið fundin til að afsýra. Hins vegar þarf að styrkja afsýrð
kort með nýjum pappír og dúk eða jafnvel plasthúð (Capps,
1972). Er því augljóst að þessi leið til verndar kortum muni
bæði seinfarin og dýr.
Hirslur: Kortahirslur eru ýmiss konar. Algengt er og þyk-
ir hentugt að geyma kort flöt í grunnum skúffum, helst úr
málmi. Forðast skal að hafa skúffur djúpar; þá er óhægara um
vik að finna kort í þeim og getur valdið skemmdum þegar
verið er að fást við þykka bunka. Skúffur undir gömul kort
ættu að vera enn grynnri en undir ný.
Bæði hefur kosti og galla að geyma hvert kort í sérstakri
möppu. Það hlífir kortunum - þ. e. a. s. ef notaður er sýrufrír
pappír - en er bæði rúmfrekt og óþjálla í umgengni. Til eru
hirslur þar sem kortin hanga lóðrétt, ýmist í möppum eða án
(Capps, 1972 ; Kidd, 1980).
Stundum eru kort geymd uppvafin, gjarnan í hólkum, en
erfitt er um vik að geyma strangana. Helst eru það mjög stór
kort sem geymd eru þannig, eða kort sem notuð eru við
kennslu, og þá hengd á vegg í skólastofu. Kort á aldrei að
geyma óvarin í hillum nema þá í dreifingarfyrirtæki þar sem
þau staldra stutt við.
Meðferð og notkun: Auk alls þess, er að framan hefur ver-
ið rætt, ræður meðferð bæði gesta og starfsmanna úrslitum
um það hvernig til tekst að varðveita kort óskemmd og
þannig að þau haldi gildi sínu. Þar er árvekni lykilorð, en
þrátt fyrir góðan vilja og ítrustu varkárni verða allir safnverð-
ir fyrir því einhvern tíma að óhöpp verða.
Mikilvægt er að starfsfólki, sem hefur störf í kortasafni,
séu gefnar leiðbeiningar um meðhöndlun. Það er staðreynd
að skortur á þjálfun starfsmanna og andvaraleysi í meðferð
veldur skaða á kortasöfnum. Stundum gleymist að segja ný-
liða hluti sem virðast einfaldir, t. d. hvernig á að brjóta sam-
an kort, hvernig á að ná samanvöfðu korti úr þröngum hólki
eða ná því neðsta úr skúffu með 50 kortblöðum. Sé ekki beitt
réttum handtökum er hætta á að skemma kortin. Könnun,
sem gerð var í Kanada, leiddi í ljós að í 84% safna fengu
starfsmenn munnlega tilsögn, allt frá fáeinum orðum og upp
í ítarlegar leiðbeiningar, í 7% voru leiðbeiningar skriflegar og
í 9% engar.
Einnig er þörf að upplýsa notendur um meðferð korta.
Hægt er að hafa frammi skriflegar reglur og jafnvel láta gesti
undirrita þær og þar með skuldbinda sig til að hlíta þeim.
76 Bókasafnið 19. árg. 1995